Odsłonięte dotąd fragmenty ścian mają od 90 cm do 1,50 m szerokości. Są to mury z kamienia wapiennego na zaprawie wapiennej i częściowo ceglanej. Iwona Młotkowska-Przepiórowska, kierownik badań archeologicznych na Jasnej Górze podkreśliła na antenie Radia Jasna Góra, że jeśli analizy się potwierdzą będzie to niezwykle ciekawe odkrycie jednych z najstarszych śladów architektury murowanej w Polsce. Najnowsze badania wskazują, że odsłonięte mury są częścią pierwszego murowanego kościoła, który paulini zbudowali w latach sześćdziesiątych XV wieku obok Kaplicy Matki Bożej, po otrzymaniu nowej fundacji króla Polski Władysława Jagiełły i jego małżonki Jadwigi. Kiedy w 1382 r. paulini zostali sprowadzeni do Polski z Węgier przez Władysława Opolczyka otrzymali wzgórze jasnogórskie wraz z drewnianym kościółkiem pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Rozwój kultu maryjnego i ruchu pątniczego na Jasną Górę sprawił, że w II połowie XV wieku rozpoczęto budowę wielkiego kościoła gotyckiego o trzech obszernych nawach. I to właśnie prawdopodobnie fragmenty tej świątyni wyłaniają się z wykopalisk. „Dotykamy tych murów, w których modlili się, żyli i posługiwali pielgrzymom pierwsi paulini. Murów, gdzie tak licznie przed wiekami modlili się czciciele Matki Bożej” - podkreśla ze wzruszeniem o. dr Jan Golonka, kurator jasnogórskich zbiorów sztuki wotywnej. Obok części murów pod posadzką w jasnogórskiej bazylice odkryto także trzy pochówki ziemne z fragmentami trumien i kryptę grobową. Na razie nie wiadomo kto jest tam pochowany. Archeolodzy sugerują, że nie są to zakonnicy, a raczej osoby świeckie, być może jacyś fundatorzy. O. Golonka zauważa, że i te znaleziska są bardzo cenne. „One mają wartość ideową, są dowodem przeszłości duchowej, religijnej, są umocnieniem w wierze”, wyjaśnia kurator jasnogórski. Przypuszcza się, że pod bazyliką znajduje się być może nawet kilkanaście krypt. Dotąd odkryto trzy z nich. Nowo odsłonięta jest czwartą. Pod posadzką wykopano także dwa poziomy wcześniejszych podłóg kościoła, w tym posadzkę noszącą ślady przepalenia po pożarze z 1690 r. W obrębie prezbiterium bazyliki prowadzone są prace archeologiczne wykopaliskowe a to oznacza, że oglądanie znaleziska jest niemożliwe ze względów bezpieczeństwa.

Renowacja jasnogórskiej bazyliki rozpoczęła się 7 stycznia br. Dotąd odsłonięto zaledwie 1/3 posadzki wielkości prezbiterium. Dalsze badania będą kontynuowane. Ich celem będzie m.in. archeologiczne uczytelnienie odkrytych murów obwodowych. Kościół pod wezwaniem Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Maryi Panny przylegający do Kaplicy Matki Bożej powstał na początku XV wieku. Obecnie jest monumentalnym dziełem sztuki barokowej, rozbudowanym na przełomie XVII i XVIII-tego wieku. Bazylika ma 46 m długości, 21 m szerokości i 29 m wysokości. Sklepienia nawy głównej prezbiterium oraz naw bocznych pokrywają freski Karola Dankwarta. Otacza je wspaniała dekoracja stiukowa. Tematyka malowideł w prezbiterium nawiązuje do tytułu kościoła, jakim jest historia znalezienia i tryumfu Krzyża Świętego. W ołtarzu głównym znajduje się monumentalna rzeźba przedstawiająca Wniebowzięcie Matki Bożej wykonana według projektu Giacomo Antonia Buzziniego. W 1906 r. kościół został podniesiony do rangi bazyliki mniejszej. Jest to tytuł honorowy nadawany przez papieża lub w drodze prawa zwyczajowego, który otrzymują kościoły wyróżniające się wartością zabytkową, albo ze względu na swoje walory liturgiczne bądź duszpasterskie.