Papież Benedykt XVI w czasie pierwszej wizyty w Niemczech odwiedził synagogę kolońską i spotkał się z przedstawicielami Żydów niemieckich. Naśladując wielkiego swego Poprzednika - Jana Pawła II ponownie wezwał do dialogu i katechezy nt. Żydów i judaizmu: „Kościół jest świadom swego obowiązku przekazywania, tak w k a t e c h e z i e, jak i w każdym aspekcie swego życia, tej nauki młodym pokoleniom (…). Jest to zadanie szczególnej wagi, ponieważ także dzisiaj niestety pojawiają się znowu przejawy antysemityzmu i rozmaite formy ogólnej wrogości wobec obcokrajowców” (Kolonia, 19 sierpnia 2005). Główna myśl tego ważnego przemówienia wskazała na Dekalog jako wspólne dziedzictwo i zobowiązanie: „Dziesięć Przykazań – powiedział Papież – nie jest ciężarem, lecz wskazaniem drogi ku pełni życia” (tamże). Wspólne biblijne korzenie zobowiązują chrześcijan i Żydów do wzajemnego szacunku, przyjaźni, pamięci i pojednania. W systematycznej katechezie dzieci, młodzieży i dorosłych jest wciąż wiele do zrobienia w sprawie przedstawienia Żydów i judaizmu w sposób uczciwy i obiektywny, wolny od przesądów i urazów, z pełną świadomością wspólnego dziedzictwa religijnego. Dialog chrześcijańsko-żydowski musi przejść z poziomu oficjalnych spotkań komisji teologicznych i przywódców religijnych do sal katechetycznych, wykładowych i miejsc codziennego życia wyznawców obydwu religii.

1. Wspólne korzenie i więzi w programie nauczania

Relacja Kościoła z narodem żydowskim posiada bogatą i złożoną historię. Pierwszym celem katechezy nt. relacji judaizmu i chrześcijaństwa powinno być – zgodnie ze wskazaniami soborowej deklaracji Nostra aetate i noty Komisji ds. Stosunków Religijnych z Judaizmem nt. właściwego przedstawiania Żydów i judaizmu w głoszeniu słowa Bożego i katechezie Kościoła katolickiego – „pogłębienie, poprzez […] wysiłek wychowawczy, dokładnej znajomości szczególnej «więzi», która nas jako Kościół wiąże z Żydami i z judaizmem, oraz uczenie szacunku i miłości do innych” (DRN 4; Nota, s. 62). W polskiej katechezie po II Soborze Watykańskim dokonano poważnej reinterpretacji nauczania na temat Żydów i judaizmu. Dotyczy to zarówno oficjalnych dokumentów, jak i katechizmów, podręczników dla katechizowanych oraz podręczników metodycznych dla katechetów. Pierwszymi, który prześledzili owe zmiany byli bp Piotr Skucha i ks. Jerzy Bagrowicz (por. też A. Läpple, Od egzegezy do katechezy. NT, s. 80-87 – zwłaszcza wskazania szczegółowe odnośnie poszczególnych poziomów nauczania). Autorzy ci podkreślają, że „analiza dokumentów, jakimi są katechizmy i podręczniki, nie wyjaśnia całości katechizacji, bo przecież najwięcej dokonuje się w żywym kontakcie na katechezie. Brak nadto u nas badań socjologicznych o stanie świadomości dzieci i młodzieży na temat Żydów i judaizmu. Nie wiadomo, na przykład, w jakim stopniu rodzina kształtuje świadomość młodych na ten temat” (por. Żydzi i judaizm w przepowiadaniu i katechezie Kościoła po II Soborze Watykańskim, w: Dzieci jednego Boga, red. W. Chrostowski, Warszawa 1991, s. 280-290; Żydzi i judaizm w katechezie Kościoła katolickiego, Znak 48/1996 z. 3, s. 68-84). J. Bagrowicz przeanalizował najważniejsze katechizmy i podręczniki przedwojenne i powojenne do okresu reformy oświaty i powrotu katechezy do polskich szkół (por. tamże, s. 77-84). W obowiązującym w Polsce „Programie nauczania religii” (2001) kwestia szczególnych «więzi» z Żydami i z judaizmem pojawia się najpierw na poziomie klasy IV szkoły podstawowej jako ogólne wprowadzenie w ideę „Przymierza Boga z ludźmi” oraz kilka tematów szczegółowych związanych z historią Izraela: „Powołanie Abrahama”, „Powołanie i posłannictwo Mojżesza”, „Wędrówka narodu wybranego przez pustynię”, „Przymierze na Synaju”, „Bóg z miłości do ludzi daje Dekalog”, „Józef egipski”, „Dawid, psalmy” (PNR, s. 48-50).

Później tematyka ta powraca na poziomie klasy I gimnazjum: „Bóg powołuje Mojżesza”, „Bóg zawiera przymierze ze swoim ludem”, „Bóg daje prawo – Dekalog”, „Bóg działa poprzez proroków (proroctwa mesjańskie)”, „Abraham wzorem wiary”, „Samuel wzorem wiary i posłuszeństwa Bogu”, „Król Dawid kieruje się w swoim życiu wiarą w Boga”, „Wierni Bogu w ucisku (Machabeusze…)” (PNR, s. 80-82). Na poziomie klasy II gimnazjum wprowadza się następujące treści: „Dzieje narodu izraelskiego w Egipcie”, „Religijna interpretacja dziejów narodu wybranego w Egipcie”, „Obecność i działanie Boga w dziejach narodu wybranego. Bóg pamięta o przymierzu zawartym z Abrahamem”, „Religijne znaczenie wyjścia narodu wybranego z Egiptu”, „Prawo wolnego ludu” (PNR, s. 88). Natomiast w ramach korelacji z innymi przedmiotami, zwłaszcza z historią i językiem polskim, zaleca się omówienie wybranych fragmentów Biblii i poznanie dziejów Izraela (PNR, s. 82. 88). Na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej „Program nauczania” przewiduje w klasie II następujące zagadnienia: „Bóg szuka człowieka: Przymierze i objawienie; judaizm, Żydzi – nasi starsi bracia w wierze…”, a w korelacji ze ścieżkami edukacyjnymi zaleca podjęcie trzech kwestii: judaizmu, kultury żydowskiej w Polsce i dialogu chrześcijańsko-żydowskiego (PNR, s. 121n). Trzeba przyznać, że autorzy programów i podręczników zwracają uwagę uczniów na historię i kulturę starożytnego Izraela, natomiast dzieje narodu wybranego ukazują jako historię zbawienia. Z najnowszych badań ks. Piotra Tomasika wynika, że w nowych podręcznikach katechetycznych odnaleźć można bardzo poważnie potraktowane tło historyczne takich wydarzeń, jak wyjście z Egiptu czy powstanie Machabeuszy. Żydowska idea Boga Jedynego ujmowana jest jako ważne źródło kultury europejskiej. Podręczniki podejmują wiele konkretnych informacji dotyczących religii żydowskiej, zwłaszcza ofiary i świąt Izraela. Jednakże nie można pominąć istotnych braków, np. niedocenianie roli Mojżesza w procesie formowania się narodu i religii żydowskiej czy roli Samuela w ustanowieniu królestwa lub brak odniesień religijnych do zakazu ustanowienia króla. Pojawiają się też nieścisłe informacje mogące sugerować, że cały Stary Testament to Biblia hebrajska, przez co nie docenia się niektórych ksiąg greckich (por. Żydzi wyliczają 22/24 księgi w swojej Biblii, a Kościół katolicki uznaje 46 ksiąg Starego Testamentu, w tym 7 deuterokanonicznych, nazywanych przez Kościoły reformowane - apokryfami). W podręcznikach wciąż pojawiają się poważne luki istotne dla dialogu chrześcijańsko-żydowskiego. Chodzi zwłaszcza o właściwe uzasadnienie sporu między chrześcijanami a żydami o zachowywanie Prawa Mojżeszowego, przekazanie konkretnych informacji o prześladowaniach chrześcijan i ich związku z dynamicznym rozwojem Kościoła. Niejasno wyłożona jest też kwestia prymatu biskupa Rzymu. Ponadto w niektórych przypadkach sprostowania domaga się informacja o braku potępienia nazizmu i o milczeniu Piusa XII odnośnie Holokaustu (por. Tomasik, Religia w dialogu z edukacją, s. 299-308). W ostatnich latach ukazało się sporo cennych prac naukowych i popularnonaukowych, które ułatwiają, zarówno autorom podręczników jak i samym katechetom, opracowanie odpowiednich materiałów i pomocy katechetycznych. Na szczególną uwagę zasługują oświadczenie grupy uczonych żydowskich „Dabru Emet” („Mówcie prawdę”; por. Za 8,16), pierwszy tego rodzaju dokument ogłoszony przez wyznawców judaizmu (2000) oraz dokument PKB „Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej” (2001), który podkreśla, że „chrześcijanie mogą wiele się nauczyć od żydowskiej egzegezy, stosowanej od przeszło dwóch tysięcy lat. I na odwrót, chrześcijanie mogą żywić nadzieję, że Żydzi skorzystają z badań egzegezy chrześcijańskiej” (nr 22). Cenne jest tam wyjaśnienie tzw. „tekstów antyżydowskich”, które budziły w przeszłości wiele nieporozumień (nr 66-83). W tym względzie warto też korzystać z analiz Katechizmu Kościoła Katolickiego, żydowskich komentarzy biblijnych i opracowań teologicznych, zwłaszcza kard. J. Ratzingera, abpa S. Gądeckiego, ks. W. Chrostowskiego, ks. M. Czajkowskiego, a ze strony żydowskiej: Josepha Klausnera, Pinchasa Lapide, Byrona L. Sherwina, Michaela Signera, Samuela Byrskog`a i Gezy Vermes`a. Większość z nich dostępna jest w języku polskim.

Istotną płaszczyzną poznania wspólnych korzeni są prowadzone od ponad 50 lat badania chrześcijańskich i żydowskich biblistów rękopisów znad Morza Martwego oraz inne badania archeologiczne. Odkrycia te potwierdziły, że egzegeza Nowego Testamentu rozwinęła metody interpretacji biblijnej znane w ówczesnym judaizmie (por. Tronina, Biblia w Qumran, s. 111-119). Warto, np. przy pomocy prezentacji multimedialnej, przybliżyć uczniom archeologiczne odkrycia i ciekawe dzieje wspólnoty z Qumran, by pomóc rozwiać wiele sensacyjnych wiadomości rozpowszechnianych przez media (por. Muchowski, Rękopisy znad Morza Martwego; Fitzmyer, 101 pytań o Qumran; Stegemann, Esseńczycy z Qumran, Jan Chrzciciel i Jezus). Deklaracja Nostra aetate, zalecając chrześcijanom i Żydom wzajemny poznanie i szacunek stwierdzała, że jest to możliwe poprzez „studia biblijne i teologiczne, jak też braterski dialog” (DRN 4). Jak przedstawiał się ów dialog na przestrzeni dziejów? Czy nauczanie przez katechezę było zawsze nauczaniem pogardy dla Żydów, czy też sprzyjaniem postawom antyjudaistycznym lub antysemickim?

2. Tolerancja i jej brak w historii i dokumentach

W historii również katecheza pozostawała pod wpływem kontrowersji między chrześcijaństwem a judaizmem z pierwszych wieków istnienia Kościoła. W średniowieczu i późniejszych wiekach powtarzano oskarżenia Żydów o bogobójstwo i sprzeniewierzenie się Przymierzu, włączano je do katechezy i przepowiadania. Przez wieki trwała „wielka cisza” w oficjalnych relacjach i wypowiedziach Kościoła i Synagogi. Nie brakowało wzajemnych oskarżeń i ataków, których owocem było niezrozumienie i prześladowanie. Zmowę milczenia przerwał Sobór Watykański II i postawa ostatnich papieży: Jana XXIII, Pawła VI, Jana Pawła II i obecnego Benedykta XVI. Ze strony żydowskiej przełom wyznacza wspomniane oświadczenie nt. chrześcijan i chrześcijaństwa „Dabru Emet”, w którym czytamy m. in.: „Żydzi i chrześcijanie wyznają tego samego Boga” (nr 1); „Żydzi i chrześcijanie uznają za autorytatywną tę samą Księgę – Biblię” (nr 2), „Chrześcijanie poznają Boga i służą Mu poprzez Jezusa Chrystusa i tradycję chrześcijańską” (nr 6). Nie można ukrywać - w historii stosunków między Żydami i chrześcijanami - faktów pełnych cierpienia i niezrozumienia: „na przestrzeni dwóch tysięcy lat rezultat naszych relacji jest raczej negatywny” – stwierdza dokument Komisji ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem „Pamiętamy: refleksja nad Shoah” z 16 marca 1998. „Wrogość i nieufność wielu chrześcijan w stosunku do Żydów w historii jest bolesnym faktem historycznym oraz przyczyną głębokiego rozgoryczenia dla chrześcijan świadomych faktu, że Jezus był potomkiem Dawida, że Maryja Dziewica i Apostołowie należeli do ludu Izraela, że Kościół czerpie życie z korzenia owego krzewu winnego, w który zostały wszczepione dzikie gałęzie ludów pogańskich (Rz 11,17-24), i wreszcie, że Żydzi są naszymi umiłowanymi braćmi, i rzeczywiście w dosłownym sensie «naszymi starszymi braćmi»” (por. Pamięć i pojednanie, s. 34n). Młodzi ludzie muszą znać prawdę nt. holocaustu (hebr. Szoah - „całopalenie”) i różnych przejawów antysemityzmu (termin wprowadził Wilhelm Marra w 1879 r.).

Nota „Żydzi i judaizm w głoszeniu słowa Bożego i katechezie” wyraźnie określa cele, jakie powinny przyświecać tego rodzaju nauczaniu: „Naglący charakter i znaczenie nauczania, które musi być przekazywane na temat judaizmu naszym wiernym, jak również fakt, że musi być ono precyzyjne, obiektywne i dokładne, wiąże się z niebezpieczeństwem antysemityzmu, który zawsze gotów jest pojawić się w różnych formach na nowo. Chodzi nie tylko o wykorzenienie z umysłów naszych wiernych resztek antysemityzmu, które jeszcze tu i ówdzie można napotkać, lecz zwłaszcza o pogłębienie, poprzez ten wysiłek wychowawczy, dokładnej znajomości szczególnej «więzi», która nas jako Kościół wiąże z Żydami i z judaizmem, oraz o uczenie szacunku i miłości do innych”. Nikt nie powinien przerażać się tym, że nie wszystko da się osiągnąć na jednej czy dwóch katechezach w ramach obowiązującego programu, ale przy obiektywnym i uczciwym przedstawieniu problemu można nadać właściwy kierunek wychowaniu młodych ludzi. Niezwykle pomocne może okazać się odwołanie do tekstów biblijnych i historycznych. Apostoł Paweł zapowiadał przecież ujawnienie się „tajemnicy bezbożności” (2 Tes 2,7). Na przestrzeni dziejów prześladowano członków różnych religii, w tym wyznawców religii mojżeszowej. Jednakże eksterminacja Żydów z pobudek rasowych, zmierzająca do ich całkowitego unicestwienia, zw. eufemistycznie: „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej” (por. A. Hitler, Mein Kampf, 1925), była czymś niespotykanym w dziejach ludzkości. Rasizm hitlerowski degradujący narody słowiańskie do roli niewolników (Untermenschen), Żydom odmówił nawet praw ludzkich (Unmenschen). W obozach śmierci, w komorach gazowych, w gettach, wymordowano kilka milionów Żydów. Edukacja izraelska eksponuje aspekt etniczno-społeczny tej tragedii. Co roku zorganizowane grupy młodych Żydów przybywają do Auschwitz-Birkenau na specjalne sesje związane z wizytą w obozie w celu poznania faktów ludobójstwa i udziału w tzw. „marszu żywych”. Od niedawna włącza się w ten program edukacyjny młodzież polską. Jest to oddolna inicjatywa, która polega na cichym współuczestnictwie w pamięci, cierpieniach i poniżeniu narodu żydowskiego. Istotne jest to, by wspólne spotkania stały się drogą przezwyciężenia absurdu Oświęcimia i poszukiwaniem nadziei oraz protestem przeciw współczesnym przejawom rasizmu i nietolerancji. Istotne jest również wykorzystanie cennej inicjatywy Rady Episkopatu Polski ds. Dialogu Religijnego, która co roku organizuje styczniowe dni judaizmu. Przy tej okazji opracowywane są specjalne materiały katechetyczno-liturgiczne.

3. Dialog chrześcijańsko-żydowski

Dyrektorium Ogólne o Katechizacji, odwołując się do przywoływanej już Noty Żydzi i judaizm w głoszeniu słowa Bożego i katechezie katolickiej przypomina, że: „Nauczanie religii, katecheza i przepowiadanie powinny formować nie tylko do obiektywizmu, sprawiedliwości i tolerancji, lecz także do zrozumienia i dialogu. Nasze dwie tradycje są zbyt ściśle ze sobą połączone, by mogły się nie znać. Konieczne jest zachęcenie do wzajemnego poznania się na wszystkich płaszczyznach” (DOK 199). Dla katechezy i nauczania religijnego niezwykle ważne są wymogi odnoszące się do katechizmów i podręczników, które zawarte zostały w tzw. tezach Seelisberskich (konferencja do walki z antysemityzmem w Seeliberg w Szwajcarii – 1947 rok), Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich (1965), dokumencie Komisji Stolicy Apostolskiej ds. Stosunków Religijnych z Judaizmem „Wskazówki i sugestie w sprawie wprowadzenia w życie deklaracji «Nostra aetate»” (1974), nocie „Żydzi i judaizm w głoszeniu słowa Bożego i katechezie katolickiej” (1985), wykładni Katechizmu Kościoła Katolickiego (1992), żydowskim oświadczeniu „Dabru Emet” (2000), w wypowiedziach papieża Jana Pawła II (ok.. 100) oraz najnowszy dokument Papieskiej Komisji Biblijnej (2001). Oto najbardziej podstawowe wymogi:

• Należy podkreślić, że jeden i ten sam Bóg przemawia w Starym i Nowym Testamencie (czy Przymierzu); dokumenty potwierdzają jedność biblijnego Objawienia oraz planu Bożego sporządzonego na dwóch poziomach - Testamentu Boga dla człowieka – rozumianego jako obwieszczenie Jego woli światu; więź ujawnia się przede wszystkim we wspólnym dziedzictwie biblijnym; • Jezus jest zrodzony z matki Żydówki, z pokolenia Dawida i narodu izraelskiego; pierwsi uczniowie, apostołowie i pierwsi męczennicy byli Żydami; • Jakkolwiek nauka Chrystusa ma charakter nowatorski, powołuje się wielokrotnie na naukę Starego Testamentu; dokument „Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej” wylicza podstawowe wspólne tematy biblijne: Objawienie Boże (nr 23-26), osoba ludzka: jej wielkość i nędza (nr 27-30), Bóg – Wybawca i Zbawiciel (nr 31-32), wybór Izraela (nr 33-36), Przymierze (nr 37-42), Prawo (nr 43-45), Modlitwa i kult, Jerozolima i Świątynia (nr 46-51), Boże nagany i wyroki (nr 52-53), obietnice (nr 54-63); należy mówić o wewnętrznym zazębianiu się obydwu Testamentów: „w Starym Testamencie ukryty jest Nowy, w Nowym Testamencie zaś Stary odsłania całą swoją prawdę” (św. Augustyn); • Żydowska lektura Biblii jest lekturą możliwą i analogiczną do lektury chrześcijańskiej; chrześcijanie mogą się wiele nauczyć od żydowskiej egzegezy oraz mogą żywić nadzieję, że Żydzi skorzystają z badań egzegezy chrześcijańskiej (nr 22); • Dokument Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej z wielką starannością wyjaśnia teksty „antyżydowskie” w NT (nr 66-87); • Historia judaizmu nie skończyła się na zburzeniu świątyni jerozolimskiej, lecz trwa nadal, rozwijając tradycję religijną. Dla katechety oznacza to troskę wskazania w praktycznym nauczaniu, że obietnica i spełnienie wzajemnie się wyjaśniają; nowość polega na przekształceniu tego, co było wcześniej; szczególny charakter ludu Starego Testamentu nie polega na wyłączności, lecz na otwartości, że zgodnie z planem Bożym ma on stać się powszechnym; jedność narodu żydowskiego polega na tym, że stanowi on pewien przykład (1,5); • Religia żydowska nie jest dla naszej religii rzeczywistością zewnętrzną, lecz czymś wewnętrznym („Kto spotyka Jezusa Chrystusa, spotyka judaizm”); stosunek do niej jest inny aniżeli do jakiejkolwiek innej religii („Jesteście naszymi umiłowanymi braćmi i – można powiedzieć – naszymi starszymi braćmi”); • Łączy nas wiele tradycji religijnych, liturgicznych i etycznych; • Dokumenty podkreślają zdecydowanie to, że nie można Żydom jako narodowi przypisać żadnej dziedzicznej i zbiorowej winy za to, co popełniono podczas męki Jezusa (por. DRN 4; KKK 597). Nie można jej przypisywać wszystkim bez różnicy Żydom wówczas żyjącym ani Żydom dzisiejszym;

• Nie ma więc żadnych podstaw do jakiejkolwiek rzekomo biblijnie, teologicznie usprawiedliwionej dyskryminacji czy – co gorsza – prześladowań Żydów. Co więcej Katechizm dodaje, że „to właśnie grzesznicy byli sprawcami i jakby narzędziami wszystkich mąk, które wycierpiał Boski Odkupiciel” (KKK 598; por. Hbr 12,3); • Kościół i judaizm nie mogą być przedstawiane jako dwie równoległe drogi zbawienia. Kościół musi świadczyć o Chrystusie Odkupicielu wobec wszystkich narodów (por. Mt 28,19-20), uznaje jednak „semina Verbi” w różnych religiach, zwłaszcza „ogromne dziedzictwo duchowe wspólne chrześcijanom i Żydom” (DM 11; RH 11). Przekazywanie powyższych prawd jest obowiązkiem i zadaniem na wszystkich poziomach nauczania i wychowywania chrześcijańskiego i nie powinna – zdaniem Komisji - zajmować miejsca przypadkowego i marginalnego w katechezie i głoszeniu Słowa Bożego, lecz ich nieodzowna obecność musi być organicznie w nią włączona (1,2). Pozostają pewne kwestie drażliwe, które domagają się dalszej spokojnej i rzeczowej analizy, np.: a) relacja Jezus i Prawo (por. KKK 577-591); b) Jezus i wiara w jedynego Boga (por. KKK 587-591); c) Jezus z Nazaretu, mesjasz Izraela? d) symboliczna interpretacja Krzyża; e) kwestia relacji państwa Izrael do chrześcijan żyjących na terenie Ziemi Świętej i status świętego miasta - Jerozolimy. Chrześcijanie są zobowiązani do dialogu, dialog nie zwalnia ich z misji ewangelizacyjnej (RMis 55). Postawa dialogu nie może być czymś dowolnym, co chrześcijanie i żydzi podejmą lub odrzucą bez sprzeniewierzenia się Biblii i Tradycji. Wielki myśliciel Władimir Sołowiew przewidział proroczo, że „podział Kościoła na Wschód i Zachód będzie można przezwyciężyć jedynie przez ponowne odwołanie się do tajemnicy Izraela: to korzeń podtrzymuje nas, a nie na odwrót. Należymy do jedynego Ludu Bożego nie przez język, kulturę czy narodowość, ale na mocy Bożego wyboru i powołania, które mimo naszej odmienności wzywa nas na «święte zgromadzenie» w społeczności «Izraela Bożego»” (fragm. wystąpienia kard. Ch. Schönborna podczas Synodu Biskupów nt. Europy). Funkcję pomostu w trudnym dialogu chrześcijańsko-żydowskim mogą spełnić postacie wielkich synów i córek wybranego narodu, np. Edyta Stein, Janusz Korczak, Eugenio Zolli, Abraham Joshua Herschel, Simone Weil… Wszystko, co do tej pory udało się powiedzieć nt. korzeni, tolerancji i dialogu musi znaleźć swoje zwyczajne odbicie w systematycznej katechezie szkolnej i parafialnej. Warto zatem przejąć się słowami kard. J. Ratzingera (Benedykta XVI): „żydzi i chrześcijanie powinni na drodze głębokiego, duchowego pojednania zaakceptować się wzajemnie i to nie dystansując się od swej wiary czy też wręcz się jej wyrzekając, lecz właśnie czerpiąc z samej jej głębi. W tym wzajemnym pojednaniu powinni stać się siłą pokoju dla świata” (por. Wielość religii i jedno Przymierze, s. 37).

Literatura: BAGROWICZ J., Żydzi i judaizm w katechezie Kościoła katolickiego (ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji i katechezy w Polsce, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji. Kraków 21-23 XI 1995, red. K. Pilarczyk, Księgarnia Akademicka, Kraków 1997, s. 123-141 [por. „Znak 48 (1996) nr 490/3, s. 68-84]. - Przesłanie Katechizmu Kościoła Katolickiego i jego konsekwencje dla katechezy i nauczania o Żydach i judaizmie, CTh 65 (1995) nr 2, s. 61-92. BAZYDŁO J. – GRENIUK F., Antysemityzm, w: EK t. 1, kol. 728-731. BRANDSTAETTER R., Pieśń o moim Chrystusie, Warszawa 1976. - Krąg biblijny, Warszawa 1986. BRAT EFRAIM, Jezus Żyd praktykujący, Wyd. M, Kraków 1994. CHROSTOWSKI W., Rozmowy o dialogu, Warszawa 1996. - Antysemityzm – wyznanie czy banał, KAI 1998 nr 7, s. 68-72. - Korzenie antyjudaizmu w środowisku chrześcijańskim, Trzecie Tysiąclecie 2 (1998), s. 53-90. - Czy jest potrzebna nowa chrześcijańska teologia judaizmu? CTh 69 (1999) nr 2, s. 11-36. - Ekumenizm a dialog Kościoła z Żydami i judaizmem, w: Tertio Millennio Adveniente – U progu Trzeciego Tysiąclecia, red. G. WITASZEK, Lublin 2000, s. 283-299. - Żydzi i religia żydowska a Jezus Chrystus, AK 92 (2000) z. 1, s. 7-21. - Żydzi i religia żydowska a Maryja Matka Jezusa, Slvatoris Mater 1 (2000), s. 215-233. - Żydowskie oświadczenie «Dabru emet», CTh 2 (2001), s. 41-58. CZAJKOWSKI M., Antysemityzm i ekumenizm, WDr 16 (1988) nr 1, s. 3-8. - Ludzie podwójnego wybrania (Katolicy hebrajscy), „Znak” 43 (1991), s. 94-99. - Lud przymierza, Warszawa 1992. - Misja do Żydów?, Znak 46 (1994), s. 87-92. - Żydzi w nowym katechizmie, PP 289 (1995) nr 10, s. 84-91. - Jak uczymy o judaizmie, w: Edukacja, kultura, teologia. Studia ofiarowane ks. prof. J. Bagrowiczowi z okazji 65. rocznicy urodzin, red. K. Konecki, I. Werbiński, Toruń 2003. CABAUD J., Eugenio Zolli – prorok nowego świata, Jedność, Kielce 2003. DOKUMENT MIĘDZYNARODOWEJ KOMISJI TEOLOGICZNEJ 2000. Pamięć i pojednanie. Kościół i winy przeszłości, Wyd. Księży Sercanów, Kraków 2000 [„Collectanea Theologica” 1-2 (2003) poświęcone dokumentowi Papieskiej Komisji Biblijnej Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej]. EDYTA STEIN – Siostra Teresa Benedykta od Krzyża, filozof i karmelitanka, opr. Teresa Renata od Ducha Świętego, Éditions du Dialogue, Paris 1987. FITZMYER J. F., 101 pytań o Qumran (Bibliotek Zwojów t. 4), tł. Z. Kapera, WAM i The Enigma Press, Kraków 1997. FUKS M. – HOFFMAN Z. – HORN M. – TOMASZEWSKI J., Żydzi Polscy, dzieje i kultura, Warszawa 1982. GĄDECKI S., Kto spotyka Jezusa spotyka judaizm. Dialog chrześcijańsko-żydowski w Polsce, Gaudentinum, Gniezno 2002. JAN PAWEŁ II, Dlaczego dialog z judaizmem, Kraków 1999. KAMYKOWSKI Ł., Cały Izrael, Kraków 1996. KATECHIZM KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO, Pallottinum, Poznań 1994 [nr 572-598]. KLAUSNER J., Jesus von Nazareth. Seine Zeit, sein Leben und seine Lehre, Berlin 1930. KOCHEL J., Wychowanie po Auschwitz, w: Wychowanie religijne u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa (OBT 44), red. R. CHAŁUPNIAK – J. KOSTORZ, Opole 2001, s. 25-31. KOMENTARZ HISTORYCZNO-KULTUROWY DO BIBLII HEBRAJSKIEJ, red. J. H. WALTON, V.H. MATTHEWS, M.W. CHAVALAS, Vocatio, Warszawa 2005. KOMENTARZ ŻYDOWSKI DO NOWEGO TESTAMENTU, red. D.H. STERN, Vocatio, Warszawa 2004. KOMISJI STOLICY APOSTOLSKIEJ DS. STOSUNKÓW RELIGIJNYCH Z JUDAIZMEM. Nota na temat właściwego przedstawiania Żydów i judaizmu w przepowiadaniu Słowa Bożego i katechezie Kościoła katolickiego (Rzym 24.VI.1985), w: Żydzi i judaizm w dokumentach Kościoła i nauczaniu Jana Pawła II. Kościół katolicki w swoich korzeniach, Wyd. Polska Rada Chrześcijan i Żydów, Warszawa 1995. KRAJEWSKI S., Żydzi, judaizm, Polska, Warszawa 1997.

LÄPPLE A., Od egzegezy do katechezy. Nowy Testament, tł. B. Białecki, t. 2, Warszawa 1986, s. 80-87. MARCHESELLI - CASALE C., Gesù di Nazaret, Messia di Izraele? Verso un dialogo sempre più costruttivo tra cristiani ed ebrei, w: “La Parola di Dio cresceva” (At 12,24). Scritti in onore di Cralo Maria Martini nel suo 70 compleanno, red. R. FABRIS, EDB, Bologna 1998, s. 521-539. MARTINI C.M. – GALLIVANONE F. – BOVE M., Absurd Oświęcimia i misterium Krzyża, tłum. Z. Szymczyk, WAM, Kraków 2001. MUCHOWSKI P., Rękopisy znad Morza Martwego. Qumran – Wadi Murabba`At - Masada (Bibliotek Zwojów t. 5), The Enigma Press, Kraków 1996. MUSIAŁ S., Chrześcijaństwo a judaizm, HW 1 (1990) 1, s. 21-34. MUSSNER F., Traktat o Żydach, tłum. J. Kruszyńska, ATK, Warszawa 1993. MUSZYŃSKI H., Uwarunkowania, stan, trudności, zadania i perspektywy dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w Polsce, „Studia Gnesnensia” 10 (1995), s. 23-34. - Żydzi i judaizm w Katechizmie Kościoła Katolickiego, w: Wprowadzenie do Katechizmu Kościoła Katolickiego, tłum. P. Pachciarek, Verbinum, Warszawa 1994, s. 98-108. - Holokaust, w: EK t. 6, kol. 1154-1156. Ojciec święty Jan Paweł II u źródeł chrześcijaństwa. Pielgrzymka Wielkiego Jubileuszu, Kraków 2000. PAPIESKA KOMISJA BIBLIJNA. Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej, Verbum, Kielce 2002. PETUCHOWSKI J. J. – THOMA C., Leksykon dialogu chrześcijańsko-żydowskiego, Warszawa 1995. POLSKO-IZRAELSKA KOMISJA PODRĘCZNIKOWA. Zalecenia dotyczące podręczników historii i literatury w Polsce i w Izraelu, Warszawa – Jerozolima 1995. RATZINGER J., Wielość religii i jedno Przymierze, W Drodze, Poznań 2004. RECK U., Das Judentum im katholischen Religionsunterricht. Wandel und Neuenentwicklung, Freiburg im. Breisgau 1990. SACK J., Oko za oko. Przemilczana historia Żydów, którzy w 1945 r. mścili się na Niemcach, tłum. P. Palewicz, Apus, Gliwice 1995. SALIJ J., Antychrześcijańska postać antysemityzmu, WDr 14 (1986) nr 1-2, s. 68-74. SHERWIN B. L., Abraham Joshua Herschel, WAM, Kraków 2003. SKUCHA P., Żydzi i judaizm w przepowiadaniu i katechezie Kościoła po II Soborze Watykańskim, w: Dzieci jednego Boga, red. W. Chrostowski, ATK, Warszawa 1991, s. 280-290. SOBÓR WATYKAŃSKI II. Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate, w: Konstytucje – Dekrety – Deklaracje, Pallottinum, Poznań 2002², s. 333-337. STEGEMANN H., Esseńczycy z Qumran, Jan Chrzciciel i Jezus (Bibliotek Zwojów t. 9), tłum. Z. Małecki, A. Tronina, The Enigma Press, Kraków-Mogilany 2002. STERN K., Słup ognia, tłum. M. Sobolewska, Biblioteka FRONDY – Apostolicum, Warszawa – Ząbki 1999. SZAHAK I., Żydowskie dzieje i religia. Żydzi goje – XXX wieków historii, tłum. J. M. Fijoł, Fijorr Publishing, Warszawa – Chicago 1997. TARNOWSKI J., Janusz Korczak dzisiaj, ATK, Warszawa 1990. TOMASIK P., Religia w dialogu z edukacją. Studium na temat korelacji nauczania religii katolickiej z polską edukacją szkolną, Wyd. Salezjańskie, Warszawa 2004. TOMCZAK J., Judaizm i chrześcijaństwo, w: Spotkania z Bogiem w prawdzie. Podręcznik metodyczny dla katechety, red. J. CHARYTAŃSKI, Warszawa 1992, s. 33-50. TRONINA A., Biblia w Qumran. Wprowadzenie w lekturę biblijnych rękopisów znad Morza Martwego (Bibliotek Zwojów t. 8), The Enigma Press, Kraków 2001. WAKSLER-WASZKINEL R. J., Błogosławiony Bóg Izraela, Lublin 2000. WEIL S., Wybór pism, tłum. Cz. Miłosz, Znak, Kraków 1991. VERMES G., Jezus Żyd. Ewangelia w oczach historyka, Znak, Kraków 2003. ZOLLI E., Przed świtem. Naczelny Rabin Rzymu: Dlaczego zostałem katolikiem? tłum. J. Podgórski, Biblioteka FRONDY- Wyd. św. Jacka, Warszawa – Katowice 1999. Żadna religia nie jest samotną wyspą. Abraham Joshua Herschel i dialog międzyreligijny, red. H. KASIMOW, B. L. SHERWIN, WAM, Kraków 2005. Żydzi i judaizm w dokumentach Kościoła i nauczaniu Jana Pawła II (1965-1989), red. W. CHROSTOWSKI, R. RUBINKIEWICZ, Warszawa 1990. Żydzi o chrześcijanach, chrześcijanie o żydach, „Więź” 8/514 (2001).