Po blisko 1700 latach, pochodzący z III lub IV w. n.e. 66-stronicowy kodeks został przetłumaczony, poddany weryfikacji i konserwacji oraz po raz pierwszy zaprezentowany publicznie 6 kwietnia br. w siedzibie National Geographic w Waszyngtonie. Zbiór zawiera nie tylko Ewangelię Judasza, ale także Pierwszą Apokalipsę według Jakuba, List św. Piotra do Filipa i fragment traktatu matematycznego. Pierwsza znana wzmianka o Ewangelii Judasza pochodzi ze 180 roku n.e. z dzieła „Przeciw herezjom” autorstwa św. Ireneusza, biskupa Lyonu, który uznał ją za fałszywe świadectwo. Po śmierci Jezusa wcześni chrześcijanie dzielili się relacjami na temat jego życia i nauk. Spisano ich całe dziesiątki, ale ojcowie kościoła wybrali do Nowego Testamentu tylko cztery ewangelie: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. W ciągu minionego stulecia wiele odrzuconych tekstów odkryto na nowo. Nieliczne, takie jak choćby Ewangelia według Piotra, są zbliżone do wybranej czwórki. Inne, takie jak Ewangelia Judasza, całkowicie się od niej różnią, gdyż kładą nacisk na gnozę – bezpośrednie poznanie Boga poprzez uświadomienie sobie boskiej iskry w swoim wnętrzu. Ewangelia Judasza przedstawia też zupełnie nowe spojrzenie na relacje między Jezusem i Judaszem, który w nowotestamentowych ewangeliach napiętnowany jest jako zdrajca. Nowoodkryty tekst stwierdza, że Judasz zrozumiał przesłanie Jezusa, a wydając go władzom, wypełniał jedynie jego wolę. Badacze wczesnego chrześcijaństwa twierdzą, że jest to najdonioślejszy z tekstów odkrytych od wielu dziesięcioleci. – To spektakularne odkrycie poszerza naszą wiedzę na temat wczesnego chrześcijaństwa i warto, aby historycy, uczeni i teologowie kontynuowali badania nad manuskryptem. Ten proces potrwa długo i wywoła ożywioną debatę, która właśnie się rozpoczęła – mówi Terry Garcia z Towarzystwa National Geographic. – Wspieranie ważnych badań i odkryć poszerzających wiedzę na temat historii i kultury świata najlepiej ilustruje naszą misję – mówi Ted Waitt, założyciel Instytutu Badań Historycznych Waitta. – Jesteśmy dumni, że przyczyniliśmy się do wydobycia tego historycznego dokumentu na światło dzienne – dodaje. – Cieszymy się, że udało się przywrócić ten cenny dokument do obecnej postaci oraz, że znajdzie się on ponownie w Egipcie, w kraju, z którego pochodzi. Współpracujemy ściśle z egipskimi władzami i czekamy na dzień, w którym rękopis wróci „do domu” – mówi Mario Roberty, dyrektor Fundacji Sztuki Antycznej Maecenas. Co głosi ewangelia według Judasza? Oryginalny grecki tekst ewangelii, którego koptyjskim tłumaczeniem jest odnaleziony manuskrypt, został najprawdopodobniej napisany przed rokiem 180 n.e. przez grupę gnostyków, dla których zbawienie polegało na rozbudzeniu boskiej iskry w ludzkim duchu i ponownym złączeniu się z Bogiem jako najwyższą istotą, w odróżnieniu od ułomnego stwórcy ze Starego Testamentu. Autor Ewangelii Judasza sądził, że tylko Judasz Iszkariota pojął wagę i prawdziwe znaczenie nauk Jezusa i że wypełnił jego wolę, wydając go władzom.

Tekst Ewangelii Judasza, rozpoczynający się od słów: „Tajna relacja z objawienia, które Jezus wypowiedział w rozmowie z Judaszem Iszkariotą …”, odzwierciedla poglądy charakterystyczne dla tradycji gnostycznej i w żywy sposób oddaje batalię, która dawno temu toczyła się między gnostykami a hierarchicznym kościołem. Już w pierwszej scenie Jezus wyśmiewa uczniów, którzy modlą się starotestamentowego Boga, twórcy świata. Kluczowy fragment to ten, w którym Jezus mówi Judaszowi: „Złożysz w ofierze człowieka, który mnie okrywa”. W ten sposób Jezus uwolni się od swego fizycznego ciała, a tym samym wyzwoli boską istotę w swoim wnętrzu. Powierzenie tego zadania Judaszowi świadczy o jego szczególnej pozycji. Ewangelia sugeruje, że Judasz będzie wzgardzony przez innych uczniów, ale zostanie wyniesiony ponad nich. – „… będziesz przeklęty przez inne pokolenia i zaczniesz nimi rządzić” – mówi Jezus. Judasz relacjonuje też wizję, w której ściera się ostro z innymi uczniami: „W tym widzeniu zobaczyłem siebie w chwili, gdy 12 uczniów kamieniowało mnie i prześladowało [dotkliwie].” Ewangelia kończy się nagle, krótkim stwierdzeniem, że Judasz otrzymał trochę pieniędzy i przekazał Jezusa oddziałowi, by ten go aresztował. W ewangelii nie ma żadnej wzmianki o ukrzyżowaniu Jezusa, ani o jego zmartwychwstaniu. Zdania uczonych Czołowi bibliści uważają, że odnaleziony tekst dostarcza nowych, ważnych dowodów, potwierdzających zróżnicowanie wczesnochrześcijańskiego kościoła. – Zadziwiające odkrycie Ewangelii Judasza, obok Ewangelii Tomasza, Ewangelii Marii Magdaleny i wielu innych odkrytych ostatnio ewangelii, zmienia nasze rozumienie wczesnego chrześcijaństwa. Te odkrycia dowodzą jak zróżnicowany i fascynujący był w istocie ruch wczesnochrześcijański – twierdzi Elaine Pagels z Harrington Spear Paine Foundation, profesor religii na Uniwersytecie Princeton i jeden z największych światowych autorytetów w tej dziedzinie. – Rzadko się zdarza, aby odkryto manuskrypt zawierający nieznaną wcześniej ewangelię, zwłaszcza taką, o której wspominają źródła wczesnochrześcijańskie. Ewangelia Judasza rzuca ważne światło na charakter rozwijającego się chrześcijaństwa i przypomina nam o bogatym zróżnicowaniu wczesnego Kościoła – mówi Marvin Meyer z Uniwersytetu Chapmana. Craig Evans, wykładowca Nowego Testamentu na Uniwersytecie Acadia w Wolfville w kanadyjskiej Nowej Szkocji, pochwala pomysł odzyskania i opublikowania Ewangelii Judasza. – Ewangelia Judasza z II wieku jest ważnym świadectwem na to, jak różnie chrześcijanie odbierali Jezusa i jego uczniów. Ten tekst pomoże nam lepiej zrozumieć rzeczy, o których jedynie napomyka się w ewangeliach Nowego Testamentu – mówi Evans.

Współczesne dzieje manuskryptu Oprawiony w skórę antyczny papirus napisany w języku koptyjskim, którym mówiono u zarania chrześcijaństwa, odnaleziono na pustyni w pobliżu egipskiej miejscowości El Minya pod koniec lat 70. XX w. W 1978 roku został sprzedany egipskiemu handlarzowi antyków z Kairu. Od tego czasu krążył wśród handlarzy antyków, wędrując z Egiptu do Europy i do Stanów Zjednoczonych. W 1984 roku po nieudanych próbach sprzedaży kodeksu w Nowym Jorku, handlarz antyków zdeponował go na 16 lat w bankowym sejfie na Long Island. Wreszcie w 2000 roku zbiór manuskryptów kupiła Frieda Nussberger-Tchacos, antykwariusz z Zurychu. Kiedy próby odsprzedania kodeksu nie powiodły się, Tchacos, przerażona jego gwałtownie pogarszającym się stanem, przekazała go w lutym 2001 roku Fundacji Maecenas ze szwajcarskiej Bazylei w celu przeprowadzenia konserwacji i tłumaczenia. Kierowanie pracami nad transkrypcją i tłumaczeniem powierzono Rodolphe’owi Kasserowi, znawcy koptyjskiego, zaś do renowacji papirusowych kart zaangażowano konserwatorkę Florence Darbre. 6 kwietnia 2006 roku strony manuskryptu po raz pierwszy pokazano publicznie w siedzibie National Geographic w Waszyngtonie, ostatecznie jednak dokument zostanie przekazany władzom egipskim i umieszczony w Muzeum Koptyjskim w Kairze. Badanie autentyczności kodeksu – Kodeks zweryfikowano jako autentyczne dzieło starożytnej chrześcijańskiej literatury apokryficznej przy pomocy datowania metodą węglową, analizy atramentu, obrazowania multispektralnego, analizy kontekstu i pisma – mówi Terry Garcia z Towarzystwa National Geographic. Maleńkie próbki papirusu i skóry zostały datowane metodą węglową w cenionym na całym świecie laboratorium Uniwersytetu Arizońskiego w styczniu 2005 roku. Rezultaty wykazały, że kodeks mógł powstać pomiędzy 220 a 340 rokiem naszej ery. Analiza atramentu przeprowadzona przez firmę McCrone Associates Inc. z Westmont w stanie Illinois potwierdziła obecność składników typowych dla atramentów z III i IV wieku. Ponadto ustalono, że atrament zawierał związek żelaza odpowiadający pod wieloma względami innym tuszom na bazie metali sporządzanym w Egipcie w III wieku. Wybrane strony manuskryptu poddano obrazowaniu multispektralnemu (multispectral imaging – MSI) w celu oceny charakteru antycznego tekstu i wszelkich poczynionych w nim modyfikacji. Badanie wykonane w laboratorium szwajcarskiego Uniwersytetu Brighama Younga, wykazało, że papirus, na którym zapisano kodeks, jest autentycznym egipskim dokumentem z czasów starożytnych. W tekście nie znaleziono śladów wielokrotnego przepisywania czy nadpisywania.

Czołowi uczeni, którzy badali zawartość i językowy styl kodeksu, napisanego sahidyjskim dialektem staroegipskiego języka koptyjskiego, twierdzą, że jego koncepcje teologiczne i rysy lingwistyczne są zbliżone do tych, które spotykamy w zbiorze tekstów odkrytych w Nag Hammadi w Egipcie w 1945 roku, pochodzącym z pierwszych wieków chrześcijaństwa. Marvin Meyer, profesor z Uniwersytetu Chapmana w kalifornijskim Orange, oraz Stephen Emmel, badacz koptyjskiego z Uniwersytecie w Münster w Niemczech, przyznają, że kodeks odzwierciedla jedyny w swoim rodzaju, gnostyczny punkt widzenia, szeroko rozpowszechniony w drugim stuleciu. Właśnie wtedy powstał prawdopodobnie pierwotny grecki tekst, znany jako Ewangelia Judasza, przepisany później na koptyjski. Charakter pisma również przypomina Emmelowi kodeksy z Nag Hammadi. – W swojej karierze widziałem setki papirusów, a ten jest absolutnie typowym starożytnym manuskryptem koptyjskim. Jestem o tym całkowicie przekonany – twierdzi uczony. Konserwacja i tłumaczenie Rodolphe Kasser ze Szwajcarii, jeden z najwybitniejszych na świecie znawców koptyjskiego, otrzymał zadanie zrekonstruowania kodeksu oraz dokonania jego transkrypcji i tłumaczenia. Jak twierdzi, nigdy nie widział manuskryptów w gorszym stanie. Brakowało kart, niektóre zostały przestawione, górna część z numeracją stron odłamała się, a reszta składała się z prawie tysiąca porozrzucanych kawałków. – Dokument był tak kruchy, że rozsypywał się przy najlżejszym dotknięciu – mówi Kasser. Do poskładania tej skomplikowanej układanki Kasser zwerbował Florence Darbre, konserwatorkę papirusów ze Szwajcarii, oraz Gregora Wursta, badacza języka koptyjskiego z Uniwersytetu Augsburskiego w Niemczech. 26-stronicowa Ewangelia Judasza została zapisana na 13 arkuszach papirusu, po obu ich stronach. Jeśli jakiś fragment pasował z jednej strony, musiał pasować też z drugiej. Kruche kawałeczki papirusów umieszczone przez Darbre między szybami zostały sfotografowane. Korzystając m.in. z programów komputerowych, które zapisują tekst, rejestrują brakujące fragmenty i próbują dopasować je do tekstu, po pięciu latach mrówczej pracy Darbre, Wurst i Kasser zdołali zestawić 80 procent tekstu. Brakujące pół strony ewangelii, które w lutym 2006 roku pojawiło się w Nowym Jorku, również sfotografowano, poddano transkrypcji i dołączono do tłumaczenia na angielski. Kasser tłumaczył ewangelię przy pomocy Wursta i Marvina Meyera oraz we współpracy z Françoisem Gaudardem, egiptologiem i badaczem koptyjskiego z Uniwersytetu Chicago. Konserwacja, transkrypcja i tłumaczenie kodeksu trwają, a Kasser ma nadzieję, że gdy zdjęcia zachowanych, a nie zlokalizowanych fragmentów będą dostępne publicznie, inni uczeni zdołają z czasem zestawić więcej kawałków układanki i kolejne brakujące strony ujrzą światło dzienne. Więcej informacji na temat Ewangelii Judasza można znaleźć w majowym numerze Magazynu National Geographic (na rynku 24 kwietnia) oraz w programie telewizyjnym „Ewangelia według Judasza” na kanale National Geographic Channel (premiera 9 kwietnia).

Współczesne dzieje ewangelii według Judasza

lata 70. XX w. Antyczny zbiór tekstów, zwany kodeksem, zawierający Ewangelię Judasza, zostaje odnaleziony w okolicach El Minya w Egipcie. 1978 Kodeks zostaje sprzedany egipskiemu handlarzowi antyków z Kairu. maj 1983 W hotelowym pokoju w Genewie egipski handlarz antyków próbuje sprzedać kodeks grupie amerykańskich uczonych. Cena, jakiej żąda, jest zbyt wysoka. Luty/marzec 1984 Egipski handlarz antyków bezskutecznie próbuje sprzedać manuskrypty w Nowym Jorku; deponuje kodeks w bankowym sejfie na Long Island, gdzie zabytek pozostaje przez 16 lat. Kwiecień 2000 Frieda Nussberger-Tchacos, antykwariusz z Zurychu, kupuje kodeks od egipskiego handlarza antyków. Kwiecień 2000 Beinecke Rare Book and Maniscript Library z Uniwersytetu Yale stwierdza, że kodeks zawiera Ewangelię Judasza, ale postanawia go nie kupować. Wrzesień 2000 Tchacos aranżuje sprzedaż kodeksu Bruce’owi Ferriniemu, antykwariuszowi z Akron w stanie Ohio. Luty 2001 Sprzedaż nie dochodzi do skutku. Tchacos odzyskuje kodeks i przewozi go do Fundacji Sztuki Antycznej Maecenas w szwajcarskiej Bazylei. Lipiec 2001 Prezes fundacji Mario Roberty powierza kierowanie pracami nad transkrypcją i tłumaczeniem kodeksu Rodolphe’owi Kasserowi, znawcy koptyjskiego; konserwatorka Florence Darbre zostaje zaangażowana do renowacji papirusowych kart. Sierpień 2004 Egipski rząd godzi się na przekazanie kodeksu Muzeum Koptyjskiemu w Kairze. Styczeń 2005 Datowanie metodą węglową papirusu i skóry, przeprowadzone na Uniwersytecie Arizońskim, wykazuje, że dokument powstał pomiędzy 220 a 340 rokiem n.e. Styczeń 2006 Analiza atramentu, wykonana przez McCrone Associates Inc. z Chicago, dowodzi, że zawiera on składniki odpowiadające atramentom z III i IV wieku. Luty 2006 Wybrane strony kodeksu zostają poddane obrazowaniu multispektralnemu (multispectral imaging – MSI) w celu oceny charakteru antycznego tekstu i wszelkich poczynionych w nim modyfikacji. Badanie wykonane w laboratorium szwajcarskiego Uniwersytetu Brighama Younga, wykazuje, że papirus, na którym zapisano kodeks jest autentycznym egipskim dokumentem z czasów starożytnych. Luty 2006 Brakujące pół kartki Ewangelii Judasza pojawia się w Nowym Jorku. Fragment zostaje sfotografowany, poddany transkrypcji i przetłumaczony. Kwiecień 2006 Strony kodeksu zostają po raz pierwszy pokazane publicznie w waszyngtońskiej siedzibie Towarzystwa National Geographic.