Przypominamy archiwalny tekst z GN 31/2020.

Pożar katedry Świętych Piotra i Pawła w Nantes kolejny raz przypomniał światu o gotyckich arcydziełach Francji. Dla samych Francuzów, po zeszłorocznym pożarze paryskiej Notre Dame, był to kolejny wstrząs, choć w przypadku Paryża wykluczono celowe podpalenie, podczas gdy w Nantes śledczy dopatrzyli się właśnie świadomego działania. Wpisuje się to w szersze zjawisko. Statystyki rządowe mówią o blisko 800 atakach rocznie na miejsca kultu, z czego część to podpalenia kościołów.

Przedstawiamy pięć gotyckich katedr. Wybór jest oczywiście subiektywny. Celowo pomijam tu paryską Notre Dame (artykuł o niej zamieściliśmy w zeszłym roku), a także wspomnianą na początku katedrę w Nantes (pisaliśmy o niej w poprzednim numerze). Jest jeszcze wiele innych świątyń, w których pierwszym odruchem wchodzącego jest spojrzenie w górę. Bo o to w gruncie rzeczy chodzi w gotyku. W kraju nad Sekwaną to odruch niemal zapomniany.

Odcienie gotyku

Nie wiem, kto był pierwszy: Claude Monet czy Joanna d’Arc. Oczywiście nie o kolejność historyczną chodzi (święta wyprzedza malarza o trzy epoki), tylko o wpływ, jaki miały dla mnie obie postaci w postrzeganiu katedry w Rouen. Obrazy Moneta zdecydowały chyba o pierwszym zauroczeniu, ale dopiero wizyta w Rouen, śladami Joanny, pozwoliła zobaczyć na żywo gotyckie dzieło sztuki w normandzkim mieście, które było świadkiem procesu i spalenia Dziewicy Orleańskiej. W latach 80. XIX wieku, czyli dekadę przed tym, gdy francuski impresjonista tworzył swoją serię pod nazwą „Katedra w Rouen”, gotycka świątynia była uznawana za jeden z najwyższych budynków świata. Źródła historyczne mówią, że już na początku IV wieku Rouen miało swojego biskupa. Kilkadziesiąt lat później powstała pierwsza katedra, a następnie bazylika. Parę wieków później najazdy wikingów i pożary zamieniły je w ruiny. Budowa obecnego kościoła rozpoczęła się pod koniec XII wieku w celu modernizacji i powiększenia romańskiej katedry – dobudowano wtedy jedną z wież, która jako pierwsza była elementem czysto gotyckim. Pożar w 1200 r. tak mocno zniszczył konstrukcję romańskiej świątyni, że zaczęto odbudowywać ją już całkowicie w stylu gotyckim. Ciągnące się wojny, społeczne bunty i pożary sprawiły, że budowa trwała kilkaset lat, co odbiło się na charakterze obiektu. Widoczne są w nim różne odcienie gotyku, który również rozwijał się przez stulecia. Dziś turystów, poza imponującymi sklepieniami i doskonałą symetrią, przyciąga m.in. grobowiec Ryszarda Lwie Serce.

Rozum na kolanach

Katedrą w Chartres można zachwycać się z wielu powodów. Nie tylko dlatego, że uchodzi za drugą prawdziwie gotycką budowlę, nie tylko ze względu na matematyczną precyzję wykonanych części, ale także ze względu na obecność zaskakujących jak na świątynię elementów. Kluczowa jest tutaj przyciągająca wzrok fasada zachodnia: przedstawiono na niej siedem sztuk wyzwolonych (artes liberales). Mowa oczywiście o uniwersalnym systemie nauczania, który ukształtował się w starożytności, ale był charakterystyczny również dla średniowiecza i dał podwaliny pod nowożytną edukację. Pod pojęciem tym kryło się 7 dyscyplin, które traktowano jako niezależne od teologii: gramatyka, retoryka, dialektyka, arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka. To niezwykłe, że kilka wieków przed renesansem, które swoim mottem uczyniło hasło „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”, i jeszcze dłużej przed oświeceniem, które rozum postawiło w centrum wszechświata, właśnie w tym „ciemnym średniowieczu”, na chrześcijańskiej świątyni, która sama w sobie jest owocem harmonii wiary i rozumu, pojawiła się swoista promocja tego, co człowiek może rozwijać dzięki swojej rozumności; pojawiły się na niej postacie m.in. Pitagorasa, Arystotelesa i Cycerona. Zresztą sama katedra w Chartres, tak jak i cały gotyk, jest chyba najlepszym dowodem na to, jak niesprawiedliwe są pojawiające się jeszcze współcześnie stereotypy dotyczące rzekomo zacofanych wieków średnich. Wrażenie robi ponad 150 witraży i blisko… 10 tys. rzeźb znajdujących się w świątyni, a także bardzo długi labirynt, który służył do odbycia na kolanach pielgrzymki. Dziś turyści traktują to zazwyczaj jako element wystroju wnętrza. To też miara przepaści między naszą i tamtą epoką.

Katedra aniołów

W tej krótkiej wycieczce po francuskim gotyku trudno nie zatrzymać się w katedrze w Reims. Nazywana „katedrą aniołów” ze względu na liczne rzeźby jest zarazem najbardziej podobna do paryskiej Notre Dame (zwłaszcza fasady obu świątyń są bliźniaczo podobne), choć – jak przekonują znawcy – katedra w Reims przewyższa swoją paryską siostrę harmonią i właściwymi dla gotyku proporcjami. To jeden z tych kościołów, które przez wieki były ściśle powiązane z państwem – tutaj miały miejsce koronacje królów francuskich. Tutaj również sięgają wpływy wspomnianej już Joanny d’Arc, bo to właśnie ona domagała się (powołując się na widzenia świętych), by w katedrze w Reims koronowany został odsunięty od tronu Karol VII. Trudno się dziwić – historia miasta sięga czasów na długo przed podbojem rzymskim, gdy było stolicą galijskiego plemienia Remi. Po podboju Galii miasto stało się jednym z najważniejszych centrów nowego imperium. Przede wszystkim zaś tutaj właśnie miał miejsce chrzest Chlodwiga, co przesądziło o roli Reims w późniejszych wiekach, czego przejawem była także ciągła rozbudowa koronacyjnej świątyni, która w XIII wieku zaczęła przybierać „krój” gotycki. Ogromne wrażenie robi środkowy portal oraz witraże Marca Chagalla, z których katedra słynie chyba najbardziej, ale równie wielkie wrażenie robi fakt, że aż do późnych lat 90. XX wieku trwały prace mające na celu usunięcie zniszczeń… jeszcze z I wojny światowej! Niemcy zdobyli się na bombardowanie katedry chyba w ramach zemsty za kolejne porażki, bo trudno inaczej wytłumaczyć ten barbarzyński akt. Trauma musiała być mocna nawet wśród samych Niemców, bo gdy wkroczyli do Francji ponownie w 1940 roku… żaden z oddziałów Wehrmachtu nie odważył się ponownie ruszyć świątyni.

Piękny Pasterz

Rówieśniczką trzech poprzednich świątyń (choć powstawała zdecydowanie krócej niż katedra w Rouen) i zarazem jedną z najbardziej zachwycających jest katedra w Amiens. Już sama fasada sprawia, że trudno opuścić wzrok, bo liczba elementów, zaskakujących rozwiązań i w tym wszystkim pedantyczna wprost dbałość o detale sprawiają, że oczy odruchowo wędrują w górę. Podobnie we wnętrzu, gdzie symetria sklepień zachwyca na nowo, nawet jeśli wcześniej zachwycała w podobnych katedrach. Jeśli coś jest w stanie zmusić oczy do spojrzenia w dół, to w Amiens będzie to podłoga… pokryta wzorami geometrycznymi oraz – podobnie jak w Chartres – labirynt dla pielgrzymów na kolanach. Katedrą zachwycał się swego czasu Stanisław Wyspiański. „To nie instrument jeden grający, harmonijny, melodyjny i wdzięczny, ale potężna orkiestra, o grubych tonach trąb, takcie miarowych bębnów, chórach całych śpiewnych fletni i brzęku harf złotostrunych” – pisał w jednym z listów. Jestem przekonany, że takie porównania przyszły mu do głowy, gdy patrzył na fasadę katedry: zwłaszcza brama główna oraz znajdujący się nad nią portal to pokazana w pigułce istota chrześcijańskiego życia: oczekiwanie na powrót Chrystusa w chwale. Największe wrażenie robi postać Chrystusa Zwycięzcy, nazwanego przez architektów Pięknym Bogiem. To wyraźne nawiązanie do fragmentu Ewangelii, który w Polsce tłumaczymy: „Ja jestem dobrym pasterzem”. Tymczasem użyte w nim greckie słowo kalos oznacza także osobę piękną. „Ja jestem pięknym pasterzem” – może brzmieć również tłumaczenie tekstu. To piękno w kontekście gotyckiego arcydzieła wybrzmiewa jeszcze mocniej. I jeszcze bardziej usprawiedliwione staje się przekonanie Dostojewskiego, że „piękno zbawi świat”.

Katedra kardynała

Pozwolę sobie zamknąć ten wybiórczy i subiektywny wybór gotyckich katedr świątynią, która nie znajduje się na żadnej top liście. To katedra św. Jana Chrzciciela w Lyonie (poprzednie mają w wezwaniu Najświętszą Maryję Pannę). Dlaczego właśnie Lyon? Nie tylko dlatego, że w tym mieście zaczynała się kiedyś moja francuska przygoda, nie tylko dlatego, że na ulicach Lyonu, w pobliżu katedry, grą na instrumentach zarabialiśmy z przyjaciółmi na kolejny rok studiów. Katedra w Lyonie, nie największa i nie najbardziej okazała spośród wielu innych gotyckich katedr, jest mi bliska jeszcze z dwóch innych powodów. Po dwóch stronach ołtarza znajdują się do dziś dwa krzyże, które były niemymi uczestnikami II soboru lyońskiego w 1274 roku. Sobór był pierwszą poważną próbą przywrócenia jedności w podzielonym przez tzw. schizmę wschodnią Kościele. Dwa krzyże przy jednym ołtarzu są symbolem tego – ciągle jeszcze niedokonanego – zjednoczenia Kościoła. Drugi powód to postawa kard. Philippe’a Barbarina, do niedawna arcybiskupa Lyonu. Złożył rezygnację, gdy został oskarżony o tuszowanie pedofilii jednego z księży. Ostatecznie został oczyszczony z zarzutów o ukrywanie przestępcy i sąd apelacyjny uniewinnił go po wcześniejszym wyroku skazującym. Mimo to kard. Barbarin postanowił usunąć się w cień i pełnić posługę „zwykłego księdza”. Katedra w Lyonie, ze swoją stonowaną, „skromną okazałością” w pewnym sensie dobrze współgra z postawą kardynała, który dla uniknięcia zgorszenia nieprzekonanych o jego niewinności wolał ustąpić z urzędu. To również znak czasu dla Kościoła. Podobnie jak płonące katedry. Być może kończy się czas godności i tytułów, czas okazałych i bogatych świątyń… „Nadchodzi bowiem godzina, owszem już jest, kiedy to prawdziwi czciciele będą oddawać cześć Ojcu w Duchu i prawdzie…”.•