W poniedziałek 18 lipca w Kwaterze Głównej NATO minister spraw zagranicznych Radosław Sikorski rozpoczął proces odtajnienia dokumentów Sojuszu poświęconych stanowi wojennemu w Polsce. Zaprezentowany został pierwszy zbiór upublicznionych dokumentów NATO z lat 1980-1984, przygotowanych przez Sekretariat Międzynarodowy, Międzynarodowy Sztab Wojskowy i Strategiczne Dowództwo do Spraw Europejskich (SHAPE). Na razie odtajniono 65 dokumentów, które są dostępne na stronie internetowej MSZ.

Z odtajnionych dokumentów wynika, że NATO nie planowało żadnych działań militarnych związanych z ewentualną agresją wojsk sowieckich czy Układu Warszawskiego przeciwko Polsce, ponieważ taka agresja nie dawała Sojuszowi podstawy do działań wojskowych. Według ocen NATO interwencja ZSRS w Polsce była ostatecznością, na którą Kreml zdecydowałby się tylko w skrajnej sytuacji.

W notatce sporządzonej 1 grudnia 1980 r. dla naczelnego dowódcy połączonych sił zbrojnych NATO w Europie gen. Bernarda Rogersa stwierdzano, że ZSRS dysponuje wystarczającymi siłami, rozmieszczonymi wokół granicy z Polską do przeprowadzenia interwencji. W omawianym materiale podkreślano jednak, że możliwe jest, iż Kreml nie planuje interwencji, a ruchy sowieckich wojsk mają na celu wywarcie presji na kierownictwo polskie.

W marcu 1981 r. w dokumencie podpisanym przez ówczesnego sekretarza generalnego NATO Josepha Lunsa, wymieniono "cele Zachodu w sytuacji kryzysu polskiego". Jak oceniono, sytuacja w Polsce dawała wówczas "powody do poważnego zaniepokojenia", m.in. z powodu wzmocnienia sił militarnych Związku Sowieckiego. "Polska powinna mieć wolność samodzielnego decydowania o własnej przyszłości. Żaden kraj nie powinien ingerować w wewnętrzne sprawy Polski" - podkreślono w NATO-wskim dokumencie. "Nadrzędnym celem krajów NATO jest zapobieżenie sowieckiej interwencji w Polsce" - napisano.

W tym samym czasie NATO rozważało różne warianty reakcji, w sytuacji, gdyby ziścił się "najgorszy scenariusz", czyli gdyby sowieckiej interwencji nie udało się zapobiec. Wśród branych pod uwagę działań wymieniano m.in.: spotkanie ministrów spraw zagranicznych krajów NATO na specjalnej sesji zorganizowanej przez Radę Północnoatlantycką, czyli najważniejszy organ decyzyjny NATO, wydanie rezolucji potępiającej sowiecką interwencję oraz wezwanie ZSRS do natychmiastowego wycofania swoich sił zbrojnych.

Poza wspomnianymi reakcjami rozważano również wprowadzanie embarga gospodarczego, przeprowadzenie intensywnej kampanii potępiającej agresję przeciwko Polsce, a także zawieszanie programów wymiany kulturalnej, naukowej i sportowej między państwami NATO i Układu Warszawskiego. W piśmie jest również mowa o ewentualnych zmianach w zasadach funkcjonowania ruchu lotniczego, transportu morskiego i lądowego między ZSRR i krajami NATO.

Chociaż "polityczne napięcie w Polsce wzrosło", "militarna sytuacja pozostaje niezmieniona", a interwencja sowiecka "w najbliższym czasie wydaje się mało prawdopodobna" - takie oceny można przeczytać w dokumencie relacjonującym spotkanie, które odbyło się w pierwszej dekadzie lipca 1981 r. w siedzibie NATO w Brukseli, z udziałem m.in. sekretarza generalnego NATO oraz szefa komisji wojskowej NATO admirała Roberta H. Fallsa.

W jednej z ujawnionych notatek znalazły się również analizy dotyczące możliwych reakcji Wojska Polskiego na wypadek interwencji Sowietów. W notatce podkreślano, że wielu spośród polskich żołnierzy jest sympatykami "Solidarności". W prezentowanych dokumentach NATO analizowane są nie tylko kwestie militarne. Sojusz zajmował się również analizą kondycji gospodarczej PRL. W notatce ze stycznia 1980 r. pisano: "Sytuacja ekonomiczna i społeczna w kraju jest coraz bardziej niepokojąca, zważywszy na opór Polaków przed zaakceptowaniem jakiejkolwiek ingerencji w ich poziom życia".

Innym tematem pojawiającym się w ujawnionych materiałach NATO są relacje komunistycznego reżimu w Polsce z Kościołem katolickim. W analizie sporządzonej na początku 1980 r. stwierdzano: "Wybór polskiego kardynała na stanowisko papieża - na pierwszy rzut oka zaskakujący - na pewno odbije się na stosunkach Kościół-państwo w Polsce i na +Ostpolitik+ Watykanu". Zdaniem natowskich analityków było to związane z tym, że w przeciwieństwie do swoich poprzedników polski papież ma doświadczenie "życia religijnego w reżimie komunistycznym", z drugiej strony "jego obecność w Watykanie służy jako przypomnienie, że wspólnoty chrześcijańskie w Europie Wschodniej tworzą część Kościoła katolickiego niezależnie od granic politycznych czy ideowych".

Działania podejmowane przez Sojusz Północnoatlantycki po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce przedstawia dokument z 2 lutego 1982 r., w którym mowa jest m.in. o liście napisanym przez prezydenta Ronalda Reagana do gen. Wojciecha Jaruzelskiego 23 grudnia 1981 r., zawierającym ostrzeżenie dotyczące "poważnych konsekwencji" w wypadku, jeśli polski rząd będzie używał przemocy wobec swoich obywateli.

W notatce z 25 lutego 1982 r. opisano z kolei reakcję ZSRS i państw Układu Warszawskiego na potępiającą stan wojenny deklarację NATO z 11 stycznia 1982 r. Jak napisano w dokumencie, taki krok NATO "zaskoczył i zmartwił Sowietów". Zauważono jednocześnie, że Związek Sowiecki oskarżył USA o "hipokryzję", zarzucając im, że domagają się przestrzegania praw człowieka w Polsce, udzielając jednocześnie pomocy reżimom w Chile, Dominikanie czy Salwadorze.

Wśród ujawnionych dokumentów NATO znajdują się także materiały pochodzące z listopada 1984 r. i analizujące sytuację polityczną w Polsce po zamordowaniu księdza Jerzego Popiełuszki. "Zabójstwo i następujące po nim wydarzenia mają wyraźnie znaczenie w kontekście trzech najważniejszych pytań dotyczących Polski: o pozycję generała Jaruzelskiego i balans sił wewnątrz reżimu; o pozycję Kościoła i relacje Kościół-państwo; o nastroje społeczne i stan opozycji" - podkreślono w piśmie.

Jak napisano w cytowanym dokumencie, "zabójstwo ks. Popiełuszki przez członków tajnej milicji jest szeroko rozważane jako celowe usiłowanie wywołania niepokoju społecznego przez tych, którzy nie zgadzają się z polityką Jaruzelskiego". W tekście napisano też, że "Jaruzelski i jego bliski współpracownik generał Kiszczak zdystansowali się od odpowiedzialności za morderstwo gwałtownym aresztowaniem czterech członków tajnej milicji, zawieszeniem generała milicji bezpośrednio odpowiedzialnego za ich nadzorowanie i otworzeniem śledztwa w tej sprawie, popartego jednogłośnie przez Komitet Centralny Partii".

Dokument opisuje również reakcje na zabójstwo ks. Popiełuszki władz Kościoła katolickiego w Polsce, które "zachowały postawę wyważoną, pragnąc najwyraźniej uniknąć wymknięcia się sytuacji spod kontroli", "ich apele o spokój były skuteczne" - napisano w piśmie NATO.

Ujawnione w poniedziałek dokumenty są pierwszymi z ok. 700, które mają być odtajnione. Proces odtajniania dokumentów został zapoczątkowany w grudniu 2010 r. na wniosek ministra Radosława Sikorskiego. Formalny wniosek został złożony przez Stałe Przedstawicielstwo RP przy NATO kierowane przez ambasadora Bogusława Winida, które wystąpiło o odtajnienie i upublicznienie materiałów z lat 1980-85, dotyczących ewentualnej interwencji ZSRS w Polsce, wprowadzenia stanu wojennego i reakcji Sojuszu na to wydarzenie.

Do tej pory Polska jest jedynym krajem spośród nowych państw członkowskich NATO, który wystąpił o wcześniejsze odtajnienie materiałów NATO dotyczących tamtej epoki. Według źródeł natowskich, proces upubliczniania tych dokumentów powinien być zakończony do końca lata.

A oto dotyczący odtajnionych dokumentów wywiad z historykiem prof. Antonim Dudkiem:

PAP: Czy odtajnione w ostatnich dniach dokumenty NATO wnoszą coś nowego do aktualnego stanu wiedzy o stanie wojennym?

A.D.: Pogłębionej analizy wspomnianych dokumentów nie prowadziłem, ale z tego co się zorientowałem są to notatki z kilku lat, które zostały zebrane dość przypadkowo. Obrazują one to, co w kwaterze głównej NATO myślano o Polsce, poczynając od okresu przed Sierpniem '80, czyli czasu narastania zadłużenia Polski i przewidywania, że będą w niej perturbacje wewnętrzne. Okazuje się, że w NATO dobrze wtedy prognozowano, ale nie trzeba było być niezwykłym wizjonerem, żeby przewidzieć, że ekipa Gierka z początkiem roku 80 była na równi pochyłej. To była tylko kwestia czasu kiedy nastąpi kryzys. Ujawnione dokumenty potwierdzają w zasadzie to, co już wiedzieliśmy, trudno mówić o jakichś wielkich sensacjach. W Europie Zachodniej z przerażeniem patrzono wówczas na wybuch rewolucji solidarnościowej, bojąc się, że przekształci się ona w konflikt z udziałem ZSRS. W związku z tym nie zamierzano robić nic, co dałoby ZSRS pretekst do oskarżenia Zachodu o ingerencję NATO w sprawy polskie.

PAP: Czy NATO było dobrze poinformowane na temat sytuacji panującej w Polsce przed 13 grudnia 1981 r. i po wprowadzeniu stanu wojennego?

A.D.: Na pewno lepiej przed wprowadzeniem stanu wojennego niż po, gdy kanały informacyjne zostały gwałtownie ograniczone. Myślę, że wówczas dość trafnie oceniano sytuację, prognozowano, że nastąpi kryzys, który zmierzał ku rozwiązaniu siłowemu. W Europie Zachodniej podejrzewano do końca, że interwencja sowiecka dojdzie do skutku. My po latach - znając sowieckie dokumenty - wiemy, że Sowieci początkowo rozważali interwencję, ale się z niej ostatecznie wycofali.

PAP: Czy sowieccy przywódcy liczyli się z tym, że zbrojna interwencja wojsk sowieckich czy też całego Układu Warszawskiego w Polsce może spotkać się z militarną reakcją NATO?

A.D.: Na poziomie realnych rozważań ZSRS nie brał pod uwagę tego, że NATO zaangażuje się militarnie w obronę Solidarności. Jeśli państwa zachodnie nie zrobiły tego w 1956 r. na Węgrzech i w 1968 r. w Czechosłowacji, to nie było podstaw do podejrzewania Zachodu, że będzie interweniował w Polsce. Tego ZSRS nie brał pod uwagę w rzeczywistej analizie politycznej. Co innego w propagandzie, tam takie sugestie się zdarzały.

PAP: Czy wobec obaw NATO, dotyczących zbrojnej interwencji ZSRS w Polsce, można powiedzieć, że Sojusz Północnoatlantycki przyjął jednak z ulgą wiadomość o wprowadzeniu stanu wojennego przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego?

A.D.: Do pewnego stopnia NATO przyjęło to z ulgą. Po 13 grudnia wyraźnie zaznaczyła się różnica między USA a Europą Zachodnią, która uważała, że chaos w Polsce został opanowany przez Jaruzelskiego. Natomiast Reagan był stanowczy, potraktował to jako akt wewnętrznej agresji ze strony Imperium Sowieckiego i narzucił sankcje gospodarcze wobec PRL i ZSRS. Europa Zachodnia się do nich nie kwapiła, w późniejszym czasie próbowała je obchodzić różnymi sposobami. W Europie Zachodniej głośna była wypowiedź szefa francuskiej dyplomacji, Claude'a Cheyssona, który na pytanie dziennikarzy: "Co zrobi Francja w związku z wprowadzeniem stanu wojennego?", odpowiedział: "oczywiście nic". Nie mówię tego w formie pretensji - taka była realna sytuacja. Świat był podzielony, żył w cieniu wojny nuklearnej, trudno było wymagać od zachodnich Europejczyków, którzy się obawiali, że sowieckie czołgi w ciągu 72 godz. dotrą do Atlantyku, że zainterweniują w obronie Polaków. Układ Warszawski miał przewagę w broni pancernej i strach przed tym "mieczem pancernym" był w Europie Zachodniej ogromny.

PAP: Czy sowiecka interwencja zmieniłaby diametralnie układ sił w Europie?

A.D.: Gdyby do niej doszło najprawdopodobniej pogłębiłaby ona kryzys ZSRS i przyspieszyła "pierestrojkę" Gorbaczowa. Interwencja sowiecka byłaby o wiele krwawsza niż stan wojenny, byłoby dużo więcej ofiar po obu stronach. ZSRS okupowałby Polskę i miałby "de facto" drugi front po Afganistanie, co przedłużyłoby kryzys w Polsce. Nie wiem czy diametralnie, ale z pewnością ZSRS stałby się dużo słabszy niż był. Ostatecznie załatwiono to najmniejszym możliwym kosztem, zresztą za to Jaruzelski dostał order Lenina, za skuteczne opanowanie kontrrewolucji. Można więc powiedzieć, że wprowadzenie stanu wojennego przyjęto z zadowoleniem nie tylko w Moskwie, ale również m.in. w Bonn i w Paryżu. Niezadowoleni byli jedynie Polacy z "Solidarności" i Waszyngton.

PAP: Jakie były oczekiwania w Polsce w grudniu 1981 roku wobec Zachodu? Czy biorąc pod uwagę reakcję państw zachodnich na wprowadzenie stanu wojennego Polacy po raz kolejny mogli poczuć się zdradzeni?

A.D.: Zdecydowanie nie była to zdrada. W 1939 r. mieliśmy układ sojuszniczy, byliśmy suwerennym państwem. W 1981 r. była zupełnie inna sytuacja. Większość Polaków zdawała sobie sprawę, że Zachód niewiele zrobi. Trzeba jasno powiedzieć, że nikt się nie łudził, że Zachód będzie w obronie Solidarności zbrojnie interweniował. Myślę, że Polacy byli pozytywnie zaskoczeni, kiedy ruszyła "wielka rzeka" z pomocą humanitarną. To była w większości oddolna inicjatywa zachodnich społeczeństw a nie rządów państw, które przesadnie się w nią nie angażowały. Wyrazy sympatii nadchodziły z różnych państw, zwłaszcza z Niemiec Zachodnich. Trzeba jednak jasno powiedzieć, że społeczeństwo polskie było po 13 grudnia mocno podzielone, zresztą jest tak do dziś. Należy pamiętać, że nie wszyscy uważali wprowadzenie stanu wojennego za złą decyzję. Część Polaków go akceptowała, gdyby tak nie było, Jaruzelski nie mógłby skutecznie rządzić.