Jedno miasto - wiele opowieści. Niezwykła wystawa o Wilnie w Krakowie

W sumie 270 prac - obrazów, grafik, fotografii, rzeźb - prezentuje Wilno z perspektywy działających w nim artystów polskich, litewskich i żydowskich.

Kraków wybrano na miejsce wystawy nieprzypadkowo. To miasto królów Polski, którzy byli jednocześnie Wielkimi Książętami Litewskimi. Tu znaleźli także swoje miejsce artyści ekspatriowani po wojnie z Wilna. "Historyczne związki tych dwóch miast były wielokrotnie badane i podkreślane. Dla obu istotne znaczenie ma dziedzictwo jagiellońskie, łączą je także życiorysy ich mieszkańców, w przeszłości i współcześnie, a dziś dodatkowo wspólne wsparcie dla walczącej o wolność Ukrainy" - napisał we wstępie do obszernego katalogu wystawy jej współkurator prof. Andrzej Szczerski, dyrektor MNK. Dodał w trakcie otwarcia ekspozycji, że to "pierwsza tak spektakularna prezentacja sztuki wileńskiej tego czasu, pokazująca jej wieloznaczność". Drugim współkuratorem jest przedstawicielka strony litewskiej prof. Giedrė Jankevičiūtė. Krakowska wystawa jest niepowtarzalna, gdyż w jednym miejscu zebrano dzieła rozproszone na co dzień po różnych zbiorach polskich i litewskich.

Wystawę podzielono na 7 części: "Wizerunki Wilna", "Walka o Wilno", "Portrety i autoportrety artystów tworzących w Wilnie", "Miejsca symboliczne", "Awangarda", "Życie codzienne", "Pożegnanie i nostalgia". Przeważają obrazy i grafiki artystów polskich, związanych w okresie międzywojennym z Wydziałem Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.

Dwa obrazy otwierające wystawę - "Dęby w okolicach Wilna" z 1934 r. pędzla Bronisława Jamontta (1886-1957) i "Panorama Wilna z Góry Bouffałowej" z 1934 r. autorstwa Michała Rouby (1893-1941) - są dobrym wprowadzeniem do ukazania piękna miasta. Przedstawień pędzla tych autorów jest na wystawie więcej. Autorami innych widoków są m.in. Jerzy Hoppen (1891-1969), Tymon Niesiołowski (1882-1965) i Leon Kosmulski (1904-1952). Niezwykły obraz tego ostatniego - "Krajobraz z postaciami", namalowany w 1936 r. jako praca dyplomowa artysty - trafił na okładkę katalogu. Nie zabrakło także widoków Wilna pędzla malarzy litewskich, m.in. Adomasa Varnasa, Jonasa Kuzminskisa, Juozasa Mikensa i Viktorasa Vizgirda. Wileńskie miejsca symboliczne, m.in. Ostrą Bramę z kaplicą Cudownego Obrazu Matki Bożej, pokazano na zdjęciach Jana Bułhaka (1876-1950), nestora fotografii polskiej, udowadniającego, że za pośrednictwem obiektywu można "malować światłem".

Symbolicznym przedstawieniem związku artysty z miastem jest obraz Ludomira Śleńdzińskiego (1889-1980) "Portret rodzinny" z 1933 r., przedstawiający malarza, jego żonę i córkę na tle krajobrazu Wilna. Na wystawie pokazano także inne jego niezwykłe obrazy, m.in. "Piłsudski pod Wilnem" (1927), "Gra w guziki" (1928), "Autoportret" (1926) i "Dama z wózkiem" (1928). Ślendziński, wybitny reprezentant neoklasycyzmu w malarstwie polskim, był przed wojną znaczącą postacią wileńskiego środowiska artystycznego, wykładowcą i dziekanem Wydziału Sztuk Pięknych USB. Zmuszony do opuszczenia Wilna w marcu 1945 r. wyjechał do Krakowa, gdzie wykładał na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej, w latach 1952-1956 był pierwszym rektorem tej uczelni po jej wydzieleniu ze struktur Akademii Górniczo-Hutniczej. Na krakowskim Wydziale Architektury znaleźli się także inni artyści wileńscy: graficzka Bogna Krasnodębska (1900-1986), malarz Leon Kosmulski i graficzka Krystyna Wróblewska (1904-1994). Ta ostatnia była matką wybitnego, młodo zmarłego krakowskiego malarza Andrzeja Wróblewskiego (1927-1957). Jego wileńskie pierwociny plastyczne pokazano na wystawie.

Osobne miejsce zajmuje na niej przedstawienie cyfrowej kopii obrazu Jezusa Miłosiernego "Jezu, ufam Tobie", namalowanego w 1934 r. w Wilnie według wskazówek siostry Faustyny Kowalskiej przez Eugeniusza Kazimirowskiego (1873-1939). Uzupełnieniem są znane, jak i niedawno odkryte wersje obrazu autorstwa malarzy polskich i litewskich - Łucji Bałzukiewicz (1887-1976) i Filomeny Ušinskaitė (1921-2003). W dziale portretów malarskich pokazano m.in. "Autoportret" Kazimirowskiego z 1913 roku.

Symbolicznym wprowadzeniem do wystawy jest ustawiona przed Gmachem Głównym MNK, wykonana w 2021 r. przez artystów litewskich w skali 1:2, replika słynnego pomnika Adama Mickiewicza z 1922 r. dłuta Zbigniewa Pronaszki. Pomnik, któremu artysta nadał odważne formy kubistyczne, miał być ustawiony w Wilnie. Gdy artysta zaprojektował jego wizualizację, rozpętała się burza protestów przeciw takiej formie przedstawienia wieszcza i Rada Miejska Wilna odmówiła finansowania oraz zgody na lokalizację monumentu na terenie miejskim. W tej sytuacji inicjatywę wzięło w swoje ręce wojsko. Makietę pomnika w skali 1:1, wykonaną z otynkowanych desek sosnowych, ustawiono w 1924 r. w obecności marszałka Józefa Piłsudskiego na dziedzińcu koszar 1 Pułku Piechoty Legionów. Była dobrze widoczna z centrum miasta. Pomnik, który miał być - według zamiarów Pronaszki - złożony z płyt spiżowych lub odlany w całości z betonu, nie doczekał się jednak realizacji.

Wystawę można oglądać w Gmachu Głównym MNK (Kraków, al. 3 Maja 1) do 3 września.

  Adam Wojnar Ludomir Śleńdziński (1889-1980), "Piłsudski pod Wilnem" (1927).