Od początku rządów Putina Kreml uczył się eliminować niezależnych dziennikarzy

Niezależna organizacja Reporterzy bez Granic (RsF) szacuje, że około 300 dziennikarzy wyjechało z Rosji po agresji rosyjskiej na Ukrainę. Cenzura wojenna, blokowanie mediów, uznawanie ich za "zagranicznych agentów" i "organizacje niepożądane" sprawiły, że dalsza praca w Rosji stała się niemożliwa. Za granicą znaleźli się dziennikarze najważniejszych mediów, które przez dekady mówiły prawdę o wydarzeniach w Rosji: "Nowej Gaziety", telewizji Dożd, radia Echo Moskwy.

Szczególnym przypadkiem jest "Nowaja Gazieta" - dla niej pisała Anna Politkowska, zastrzelona w 2006 roku. Reporterka stała się symbolem losu niezależnych dziennikarzy w Rosji, płacących za swą pracę życiem. "Nowaja Gazieta" straciła w ciągu dekady aż pięcioro, prócz Politkowskiej, zabitych dziennikarzy i współpracowników; byli nimi Igor Domnikow (zabity w 1999 roku), Jurij Szczekoczychin (2003), Natalia Estemirowa, Stanisław Markiełow i Anastazja Baburowa (2009). Redaktor naczelny "Nowej Gaziety" Dmitrij Muratow został uhonorowany Pokojową Nagrodą Nobla jesienią 2021 roku, co wówczas uznano za zwycięstwo wolności słowa w Rosji. Kilka miesięcy później, po rosyjskiej inwazji na Ukrainę, "Nowaja Gazieta" musiała zawiesić działalność. Część redakcji wyjechała za granicę i uruchomiła portal Nowaja Gazieta.Jewropa (NGJ).

Czytaj też: Rosyjski niezależny dziennikarz: "Rok 1984" Orwella to ewidentna metafora dzisiejszej Rosji

"Część naszych kolegów pozostaje w Rosji, ze względów osobistych, rodzinnych - mają starszych rodziców, nie mogą się przeprowadzić - i ze względów zawodowych. Nadal przecież trzeba pisać reportaże z Rosji, kręcić materiały wideo. Tę pracę ktoś będzie wykonywał, nawet jeśli staje się ona bardzo niebezpieczna. Ci ludzie są zakładnikami, wsadzani są do więzień przede wszystkim za postawę przeciwko wojnie. W Rosji za antywojenne wypowiedzi więzionych jest obecnie do 10 zawodowych dziennikarzy" - powiedział PAP redaktor naczelny NGJ, Kiriłł Martynow.

"Inni dziennikarze wyjechali i nadal zajmują się (...) reportażami wojennymi; robili to, póki było to możliwe ze strony Ukrainy. Nadal zajmują się materiałami śledczymi, swoją działalnością zawodową i bronią tych wartości, których postanowili bronić - wartości demokratycznych, proeuropejskich, antywojennych. Jestem przekonany, że tak jak w przypadku innych swoich przeciwników politycznych, również i w tym przypadku władze rosyjskie są gotowe działać, także w celu wyeliminowania wprost tych głosów, autorów i reporterów, nawet jeśli z kraju już ich wyrzucono. Jest to związane z tym, że media rosyjskie nie podporządkowały się dyktaturze, nie poddały się" - zaznaczył Martynow.

Relacjonujemy na bieżąco: Inwazja Rosji na Ukrainę

W sierpniu br. media niezależne nagłośniły dziwne incydenty, których ofiarami padły dziennikarki i aktywistki mieszkające i pracujące na emigracji: Jelena Kostiuczenko (reporterka "Nowej Gaziety", obecnie - portalu Meduza), Irina Babłojan (dziennikarka Echa Moskwy) i Natalia Arno (szefowa fundacji Wolna Rosja). Wszystkie przeszły w ostatnich miesiącach gwałtowne załamanie stanu zdrowia, które trudno wyjaśnić jakąkolwiek znaną chorobą. Kostiuczenko i Babłojan zachorowały w październiku 2022 r. w odstępie kilku dni, choć w różnych miejscach (pierwsza w Niemczech, a druga w Gruzji). Po przeanalizowaniu tych przypadków portal Insider ocenił w materiale z sierpnia br., że obie dziennikarki, jak i Arno, próbowano otruć.

Kiriłł Martynow nie ma złudzeń i zauważa, że "dla władz rosyjskich dobry dziennikarz to martwy dziennikarz" i ludzie, którzy nie zamilkli, nie zrezygnowali ze swojej pracy, "są w strefie zagrożenia". "Zdajemy sobie sprawę, że swego rodzaju polowanie na dziennikarzy w krajach Unii Europejskiej ze strony ludzi pracujących dla Putina już ogłoszono i może się ono rozwijać" - powiedział szef NGJ.

Kostiuczenko - jak wynika z materiału Insidera - już od dawna była zagrożona. Na początku wojny wyjechała na Ukrainę, skąd przekazała "Nowej Gaziecie" reportaż z Charkowa: napisała m.in. o tajnym więzieniu, gdzie Rosjanie torturowali Ukraińców. Wkrótce potem została ostrzeżona przez swą redakcję i źródła ukraińskie, że planowane jest jej zabójstwo. Zadanie to dostali wojskowi z formacji podległych przywódcy Czeczenii Ramzanowi Kadyrowowi, przerzuconych na południe Ukrainy. Kostiuczenko musiała opuścić Ukrainę, a "Nowaja Gazieta" uznała, że dziennikarka nie może wracać do Rosji.

Czeczenia to od dawna jeden z tropów prowadzących do motywów zabójstw dziennikarzy w Rosji. Czeczenia - jak mówi Martynow - "znajdowała się w +awangardzie+ dyktatury rosyjskiej; tam ćwiczono praktyki, które potem rozprzestrzeniały się na pozostałe części kraju. Ludzie, którzy pisali uczciwie o tym, co dzieje się w Czeczenii mogli zapłacić za to życiem. Najbardziej znanym przykładem jest Anna Politkowska (...). Dwa lata później zabita została Natalia Estemirowa" - przypomina redaktor naczelny NGJ. W tych latach, jak wspomina, radykalna przemoc i zabójstwa polityczne były jeszcze zjawiskiem stosunkowo ograniczonym. Władze demonstrowały, że nie mają z tymi wypadkami nic wspólnego i dystansowały się od sprawców. Ale stopniowo, jak mówi Martynow, "dyktatura rosyjska uczyła się tego, jak obchodzić się ze swoimi szeroko rozumianymi oponentami politycznymi, w szczególności - niezależnymi dziennikarzami"; rządzący "nauczyli się tego m.in. w Czeczenii i od Kadyrowa".

Swego rodzaju nauczycielami były też dla władz środowiska ekstremistyczne, jak Bojowa Organizacja Rosyjskich Nacjonalistów (BORN), dokonująca w latach 2008-11 morderstw na tle narodowościowym i atakująca ludzi broniących praw imigrantów. Dwójka aktywistów BORN zastrzeliła w 2009 roku Markiełowa i Baburową. "To również był taki poligon, na którym dyktatura rosyjska uczyła się używania przemocy, dlatego że te grupy neonazistowskie, w szczególności - BORN, (...) były stowarzyszone z władzami rosyjskimi, były pod ich kuratelą, eskortą. Być może takie były stawiane im zadania" - powiedział szef NGJ.

Innym obszarem przemocy wobec dziennikarzy były w Rosji zabójstwa dziennikarzy śledczych, takich jak autor "Nowej Gaziety" Jurij Szczekoczychin, ale też inni reporterzy. Jak tłumaczy Martynow, chodziło o wyeliminowanie ludzi niewygodnych, "którzy np. mogli zrobić karierę polityczną, byli znani w kraju, cieszyli się zaufaniem odbiorców i byli żywotnymi oponentami władzy Władimira Putina, dlatego że widzieli, jak w kraju rozpoczyna się proces degradacji, jak słowa o prawach człowieka stają się pustym dźwiękiem. Oni byli zabijani za konkretne materiały dziennikarskie".

Przed zamordowaniem Politkowskiej jednym z najgłośniejszych zabójstw w Rosji była śmierć Pawła Chlebnikowa (Paula Klebnikova), redaktora naczelnego rosyjskiego "Forbesa". Został on zastrzelony w lipcu 2004 roku w Moskwie, w pobliżu redakcji swojego pisma. Oddano do niego co najmniej dziewięć strzałów z jadącego powoli samochodu. W 1994 roku zginął dziennikarz gazety "Moskowskij Komsomolec" Dmitrij Chołodow, który zajmował się problemami korupcji w armii. Tragiczny jest los Iwana Safronowa, ojca więzionego dziś dziennikarza: w marcu 2007 roku Iwan Safronow starszy, który - tak jak potem jego syn - pracował dla "Kommiersanta", wypadł z okna klatki schodowej własnego domu. W tym czasie planował napisać materiał o tajnych dostawach rosyjskiej broni na Bliski Wschód. Tekst nigdy nie dotarł do redakcji.

Reporterzy bez Granic nazywają Rosję "jednym z najbardziej niebezpiecznym krajem dla dziennikarzy". Zwracają uwagę, że stała się takim przez 22 lata władzy Putina; gdy obejmował on rządy, Rosja miała liberalne prawo prasowe i pluralistyczne media. Liczbę zamordowanych w Rosji dziennikarzy od początku rządów Putina organizacja szacuje na 37. W wykazie Komitetu Ochrony Dziennikarzy (CPJ) w latach 1992-2023 w Rosji zamordowanych zostało 39 dziennikarzy, z czego około 10 przed rokiem 2000.

Dziś próby otrucia Kostiuczenko i Babłojan to sygnał, że "prześladowania dziennikarzy krytycznych wobec Kremla nie zatrzymują się na granicach Rosji" - alarmuje RsF. Organizacja podkreśliła, że Kostiuczenko usiłowano zabić w Niemczech, "w centrum Europy", co pokazuje "determinację reżimu Putina, by uciszyć dziennikarzy - nawet tych, którzy są za granicą".

Dziennikarze stali się zagrożeni dlatego, że ich redakcje "pozostały wierne swojemu wyborowi i nie podporządkowały się rozkazom ze strony cenzury wojennej i działają - półlegalnie bądź nielegalnie w Rosji - co jest rzadkim wypadkiem - bądź - większość z nich - na uchodźstwie" - mówi Martynow.

W samej Rosji "Nowaja Gazieta" wciąż jest celem ataków. W kwietniu 2022 roku zaatakowany został Muratow: "nieznani sprawcy" oblali go w pociągu czerwoną farbą. W lipcu br. w Czeczenii ciężko pobito dziennikarkę "Nowej Gaziety" Jelenę Miłaszynę. Represje nasilają się i teraz ich celem - po raz pierwszy - są również korespondenci zagraniczni: w marcu br. aresztowany został pod zarzutem szpiegostwa dziennikarz amerykański, korespondent "Wall Street Journal" Evan Gershkovich.

"My - Nowaja Gazieta. Jewropa - jesteśmy z punktu widzenia władz rosyjskich grupą przestępczą (...); zostaliśmy nazwani specjalnym terminem +organizacja niepożądana+. Jednak nawet to nie przyczynia się to do tego, byśmy przerwali naszą działalność zawodową, tak więc jest całkowicie jasne, że w przypadku (naszej redakcji) i naszych kolegów, faktycznie najbliższą przyszłością są działania mające na celu fizyczną eliminację" - mówi szef niezależnej redakcji.

Martynow podkreśla, że sytuacja ta dotyka ludzi, którzy nie czują się przestępcami i nie robią nic złego. "My po prostu staraliśmy się uczciwie opisywać to, co dzieje się w Rosji podczas wojny. Psychologicznie dość trudno jest się przestawić i powiedzieć, że teraz będziemy żyć nielegalnie i ukrywać się przed jakimiś agentami Putina, którzy być może działają w Europie. To trudny moment i nie jesteśmy na zbyt przygotowani" - mówi szef Nowej Gaziety.Jewropa.