Ukazała się książka o stosunku Watykanu do Rosji i chrześcijaństwa wschodniego za ostatnich trzech papieży

Ze wstępu redaktorskiego dowiadujemy się, że „bezpośrednią inspiracją powstania tomu (…) była międzynarodowa konferencja naukowa «Stolica Apostolska wobec Rosji i wschodniego chrześcijaństwa, od Jana Pawła II do Franciszka», która odbyła się na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie 6-7 listopada 2017 r.”. Jej organizatorami były oba wspomniane Centra z Warszawy, a inicjatorem jej zwołania był jeden z redaktorów niniejszego tomu dr Andrzej Grajewski. Nadzór merytoryczny i organizacyjny nad jej przebiegiem sprawowali zastępcy dyrektorów obu placówek: dr Łukasz Adamski z Centrum Polsko-Rosyjskiego i dr Michał Łuczewski z Centrum „papieskiego”.

Wydarzenie w stolicy Włoch zgromadziło 22 mówców, ale do tego tomu weszła tylko część tamtych wystąpień, m.in. bez wypowiedzi uczestników spoza Polski i Europy Środkowo-Wschodniej. Ponadto „znacząco” uzupełniono i zmieniono niektóre wygłoszone wtedy referaty. „Można więc powiedzieć, że tom jest nie tylko podsumowaniem konferencji z 2017 r., ale i publikacją zbiorową w znacznej mierze autonomiczną względem treści wypowiedzianych w Rzymie podczas tego spotkania” – podkreślili redaktorzy wydania.

Pierwszy rozdział omawianej pracy jest poświęcony dialogowi katolicko-prawosławnemu jako wyzwaniu XXI wieku i zawiera cztery artykuły: abp. Tadeusza Kondrusiewicza z Białorusi i abp. Józefa Kowalczyka oraz Hanny Suchockiej i Jewgieniji Tokariewej z Rosji. Każdy tekst omawia tematykę tego rozdziału z innej perspektywy: dialogu na przełomie stuleci (T. Kondrusiewicz), w Polsce, Rosji i krajach ościennych „w okresie przemian” (J. Kowalczyk), w kontekście wyzwań naszego stulecia (H. Suchocka) i nt. dziejów współpracy naukowej Rosji i Watykanu w ostatnim 20-leciu (J. Tokariewa).

Rozdział drugi mówi o „wpływach kulturowo-ideowych na postawę Jana Pawła II wobec wschodniego chrześcijaństwa i Rosji”. Jakow Krotow z Rosji przedstawia tu „dialog katolicko-prawosławny podczas pontyfikatów trzech papieży”, Martin Luteran ze Słowacji ukazuje „wiarę, która czyta znaki czasów” w trójkącie „Słowacja, Rosja i święty Jan Paweł II”. I wreszcie ks. Jan Mikrut z Rzymu wspomina o „męczennikach i świadkach wiary XX wieku w nauczaniu Jana Pawła II” ze szczególnym uwzględnieniem jego konstytucji apostolskiej „Tertio millennio adveniente” i ekumenicznej troski papieża „o wspólną pamięć dla męczenników XX wieku”.

Z rozdziału III dowiadujemy się o „głównych wektorach polityki Stolicy Apostolskiej wobec Związku Sowieckiego”. O. Jan Sergiusz Gajek pisze o „kilku epizodach” wektora białoruskiego, Andrzej Grajewski o „wektorach aktywności Jana Pawła II wobec Związku Sowieckiego” w latach 1978-91, Myrosław Marynowycz z Ukrainy swój referat zatytułował „Być sprawdzianem dla siebie nawzajem i miarą autentyczności naszej wiary” a Massimiliano Signifredi z Włoch przedstawił politykę wschodnią Stolicy Apostolskiej „między Rzymem, Warszawą i Moskwą”.

Czwarty rozdział – „Rzym-Moskwa. Nowe drogi we wzajemnych relacjach” składa się z trzech opracowań. Siergiej Czapnin z Rosji przedstawił „nadzieje i rzeczywistość” osi Watykan-Moskwa; zmarły w czerwcu 2020 polski jezuita o. Stanisław Opiela ukazał stosunek Stolicy Apostolskiej do Rosji i chrześcijaństwa wschodniego od Jana Pawła II do Franciszka a rosyjski historyk prof. Andriej Zubow omówił „nowe drogi we wzajemnych relacjach” między Rzymem a Moskwą.

I wreszcie ostatni, V rozdział „Przeszłość w perspektywie przyszłości. Czy istnieją szanse na przełom ekumeniczny?” składa się tylko z jednego wystąpienia – Pawła Rojka. Pod ogólnym tytułem „Ekumenizm i nowoczesność” mówi on o „współczesnym znaczeniu rosyjskiej myśli religijnej” i przedstawia wkład Jana Pawła II i Włodzimierza Sołowjowa w „przezwyciężanie sekularnego rozwoju”.
Jak widać, omawiana książka przynosi bardzo szeroki i bogaty zestaw tematów i zagadnień, najczęściej zresztą, ze względu na ograniczoną objętość tomu, mogąc je jedynie zasygnalizować, bez wdawania się w bardziej pogłębione analizy czy komentarze. Warto jednak przytoczyć kilka takich spostrzeżeń autorskich. Na przykład abp T. Kondrusiewicz – wtedy metropolita mińsko-mohylowski, obecnie już senior – podsumowując swe rozważania nt. dialogu katolicko-prawosławnego za pontyfikatów ostatnich trzech papieży, wyraził przekonanie, że „dążenie do rozwoju ekumenizmu i wzajemnej współpracy [między wyznaniami] jest ostateczne i nieodwracalne i jest znakiem naszych czasów”.

Nieco bardziej pesymistycznie brzmią pytania i refleksje byłej premier i byłej ambasadorki Polski przy Stolicy Apostolskiej Hanny Suchockiej, która zastanawia się, czy nie jesteśmy świadkami odradzania się watykańskiej „Ostpolitik”, która nie najlepiej zapisała się w dziejach Kościołów lokalnych w europejskich krajach komunistycznych. Dobierając bardzo ostrożne i wyważone słowa autorka wyraziła obawy przed powtórzeniem przez Stolicę Apostolską dawnych błędów.

O nowych męczennikach za wiarę w XX wieku mówił obszernie ks. Jan Mikrut. Przytoczył bardzo wymowne, a nawet wstrząsające liczby, zebrane przez międzynarodową komisję papieską, zajmującą się „Nowymi męczennikami dla Wielkiego Jubileuszu 2000”. Zgromadziła ona dokumentację dla 12692 osób zamęczonych bądź prześladowanych za wyznawaną wiarę; z Europy pochodziło 8670 z nich, z Azji – 1706, Afryki – 746, z obu Ameryk – 333 i z Oceanii – 126. W tym gronie było co najmniej 1111 męczenników ze Związku Radzieckiego, a liczba ta „miała w tym momencie raczej tylko charakter symboliczny, zważywszy na ogromną i w pełni jeszcze nieznaną liczbę męczenników” w tym kraju.

Takich i podobnych danych, liczb, uwag i komentarzy jest w książce dużo więcej, toteż bezsprzecznie zasługuje ona nie tylko na zapoznanie się z nią, ale na częste z niej korzystanie przy różnych okazjach.