Miasteczko, w którym zakupy dowożą... jedynie muły

Do historycznego centrum miasteczka nie można dostać się autem. Domy wybudowane są ciasno w labiryncie wąskich uliczek. "Tutaj chodzi się wyłącznie piechotą, a usługi dla mieszkańców - od dostawy zakupów po selektywną zbiórkę odpadów - świadczą... muły" - pisze Paola D’Amico w "Corriere della Sera", największym mediolańskim dzienniku. "Miejscowi wykorzystują je do transportu wszystkiego, co potrzebne im do życia. Wczesnym rankiem drużyna złożona z czterech mułów przemierza zaułki. Nie mają dzwonków, żeby nie budzić tych, którzy jeszcze śpią, a opiekun nawołuje je po imieniu. Świetnie zna ich charakter i przyzwyczajenia. Pracują razem, a więź, która ich łączy, jest silna i emocjonalna" - opisuje dziennikarka. Każde zwierzę dźwiga niemal 200 kg towaru.

Artena jest zbudowana na północnym zboczu gór Lepini, 468 m n.p.m., w pobliżu starożytnej Via Latina. To położenie strategiczne, o antycznym znaczeniu. Dziś jest to największe w Lacjum, jeśli nie w całych Włoszech, historyczne centrum miasta, pozbawione dojazdu. W ostatnich czasach w dolinie wyrosło nowe miasteczko, ale "pierwotne gniazdo" jest niedostępne. "Liczy tysiąc mieszkańców, a kiedy umiera jakiś starszy człowiek, często wracają tu zamieszkać jego wnuki" - pisze P. D’Amico. "Do układu wioski dostosowała się przez wieki także jej architektura".

Wiele dla tego układu - jak opisuje CdS - zrobił Giovanni Vasanzio, który rozrysował futurystyczny, jak na tamte czasy, plan urbanistyczny z koncentrycznymi ulicami połączonymi alejkami. To właśnie jemu papież Paweł V powierzył odbudowę miasteczka po tym, jak jego poprzednik Paweł IV w 1557 r. zdecydował, że Artena "powinna zostać spalona, zrównana z ziemią, zaorana i posypana solą, ponieważ była jaskinią zdrajców". Wszystko dlatego, że jej właścicielami był ród Colonnów, wrogów papiestwa i sojuszników Hiszpanii.