Szympansy mistrzami

Wszystko zaczęło się od młodej kelnerki i sekretarki, która w dzieciństwie marzyła o podróży do Afryki. Brytyjka Jane Goodall, bo o niej mowa, starając się zrealizować swoje marzenie, najpierw dostała pracę asystentki u boku jednego z największych antropologów w historii, pracującego w Afryce Lousa S. Leakeya, a później, w połowie lat 60. XX w., została wysłana przez uczonego do rezerwatu Gombe nad jeziorem Tanganika w Tanzanii. Miała tam samotnie prowadzić badania terenowe dziko żyjących szympansów. Leakey uważał, że tylko kobieta może być dostatecznie cierpliwym i uważnym obserwatorem w tak trudnych warunkach.

Do czasów Goodall zakładano, że umiejętność posługiwania się narzędziami to cecha wyjątkowa dla rodzaju ludzkiego. Młoda badaczka dokonała rewolucji. W artykule opublikowanym w 1964 r. na łamach prestiżowego tygodnika "Nature" opisuje szympansa, który za pomocą zerwanego źdźbła trawy wydobywa termity z otworów termitiery, a następnie zjada owady.

Na wieść o tym odkryciu Louis Leakey powiedział: "Teraz musimy przedefiniować pojęcie +narzędzia+, przedefiniować +człowieka+, albo uznać szympansy za ludzi!". Kilka lat temu ukazała się książka o Goodall autorstwa D. Petersona, pod wymownym tytułem: "Jane Goodall: kobieta, która przedefiniowała człowieka" ("Jane Goodall: The Woman Who Redefined Man"). Dzisiaj Jane Goodall prowadzi w Afryce prężny ośrodek zajmujący się badaniem i ochroną dzikich szympansów.

Obecnie w Afryce osiem populacji dzikich szympansów, od Senegalu po Tanzanię, poddanych jest ciągłej obserwacji. Wiele innych obserwowanych jest mniej intensywnie. Od czasów pierwszych odkryć Goodall naukowcy dokumentują coraz to nowe przypadki użycia narzędzi u szympansów.

Na łamach najnowszego wydania tygodnika "Science" William McGrew z University of Cambridge pisze, że szympansy, zgodnie z obecnym stanem wiedzy, używają około 20 różnych typów narzędzi dla różnych celów. Posługują się przy tym nie tylko prostymi narzędziami, ale również złożonymi. Potrafią także wykonać całą sekwencję czynności, używając na każdym etapie innych narzędzi.

Zastosowanie narzędzi może różnić się w zależności od grupy. W kongijskim Goualougo służą one głównie do wydobywania pożywienia z trudno dostępnych miejsc, z kolei w Ngogo - głównie do zachowania higieny.

Niektóre narzędzia używane są przez wszystkie populacje szympansów. Są to na przykład gąbki zrobione ze zgniecionych liści. Dzięki nim szympansy wydobywają wodę z trudno dostępnych miejsc, takich jak głębokie, wąskie dziuple drzew. Powszechnie używane są też przedmioty służące do rzucania w celach obronnych lub do uderzania w pnie drzew, by zakomunikować swoją obecność.

Jak pisze McGrew, szympansy potrafią użyć dwóch lub więcej narzędzi w określonej sekwencji, żeby osiągnąć jeden, konkretny cel. Znakomitym przykładem jest populacja w Gabonie, która używa aż pięciu narzędzi, żeby dobrać się do miodu.

Inny przypadek to zastosowanie dwóch różnych narzędzi jednocześnie. Szympansy, kiedy chcą rozbić orzechy, używają jednego kamienia jako młotka, drugiego zaś jako kowadła. Czasami pod kowadło podkładają jeszcze dodatkowy kamień, żeby mieć bardziej komfortowe "stanowisko pracy".

Są również mistrzami w konstruowaniu legowisk na drzewach. Za pomocą różnych gałęzi, gałązek i liści przygotowują sobie materace, pościel i nawet poduszki.

Co ciekawe, goryle i bonobo, żyjąc w naturze, nie używają narzędzi. Można je tego nauczyć w warunkach laboratoryjnych, co świadczy, że nie ma między nimi i szympansami znaczących różnic w inteligencji. Z kolei w używaniu narzędzi podobne do szympansów są orangutany. Zestaw narzędzi różni się u nich w zależności od populacji. Zdaniem McGrewa, ponieważ spędzają one więcej czasu na drzewach niż szympansy, przez to użycie narzędzi jest u nich ograniczone.

Niedawno zaobserwowano, że dziko żyjące szympansy uwielbiają obserwować ogień podczas pożarów sawanny. Amerykańska antropolog Jill Pruetz z Iowa State University uważa, że potrafią one zmieniać swoje zachowania, przewidując kierunek rozprzestrzeniania się pożaru. Badaczka zaobserwowała, że wykonują one swoisty taniec ognia. Jej zdaniem, wiedza szympansów na temat ognia zbliża się do wiedzy przodków człowieka w początkowej fazie oswajania tego żywiołu.

Naczelne nie są jedynymi zwierzętami, które posługują się narzędziami. Ewenementem jest niepozorna wrona brodata. Zaobserwowano, jak pewien osobnik tego gatunku, żeby dostać się do mięsa ukrytego w wąskiej tubie, wykonał haczyk z drutu i w ten sposób wyciągnął pożywienie.