Karski - kurier, żołnierz, bohater

Jan Kozielewski (Jan Karski to pseudonim) urodził się w 1914 roku w Łodzi. Wychował się w katolickiej rodzinie jako najmłodszy z ośmiorga rodzeństwa. Ukończył prawo i dyplomację na Uniwersytecie Lwowskim im. króla Jana Kazimierza oraz Wołyńską Szkołę Podchorążych Rezerwy. Tuż przed wybuchem II wojny światowej rozpoczął karierę dyplomatyczną w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Po wkroczeniu Rosjan na wschodnie tereny Rzeczpospolitej, 17 września 1939 roku Jan Karski wraz z tysiącami polskich oficerów znalazł się w sowieckiej niewoli. Udało mu się zbiec do niemieckiej strefy okupacyjnej, dzięki czemu uniknął śmierci w Katyniu, gdzie trafiła większa część jego towarzyszy broni.

Jan Karski zaangażował się w działalność ruchu oporu i został kurierem Polskiego Państwa Podziemnego. Obdarzony fotograficzną pamięcią i władający kilkoma językami kilkukrotnie wyruszał z misją do polskiego rządu na uchodźstwie we Francji i Wielkiej Brytanii, przewożąc tajne instrukcje i rozkazy.

Przyczynił się do budowy struktur i funkcjonowania tej największej w okupowanej Europie organizacji polityczno-wojskowej. Podczas trzeciej misji został aresztowany i torturowany przez Gestapo, próbował popełnić samobójstwo. Podczas akcji ZWZ pod dowództwem podchorążego Zbigniewa Rysia został odbity ze szpitala w Nowym Sączu. Po uwolnieniu Karski działał w Biurze Propagandy i Informacji Komendy Głównej AK i był aktywnym uczestnikiem Frontu Odrodzenia Polski.

W ramach przygotowań do ostatniej i najważniejszej misji Karski dwukrotnie został wprowadzony na teren warszawskiego getta, by na własne oczy zobaczyć tragiczną sytuację Żydów. W przebraniu ukraińskiego żołnierza spędził również kilka godzin w obozie przejściowym w Izbicy, z którego transportowano Żydów do obozów zagłady w Sobiborze i Majdanku.

W 1942 roku Karski przekazał informacje o eksterminacji Żydów zachodnim sojusznikom. Osobiście dostarczył szczegółowe raporty i jako naoczny świadek apelował do Anthony’ego Edena, brytyjskiego Ministra Spraw Zagranicznych, przedstawicieli brytyjskich mediów i establishmentu o podjęcie działań mających na celu powstrzymania Holokaustu. W lipcu 1943 roku, w dwa miesiące po stłumieniu powstania w warszawskim getcie, Karski spotkał się w Białym Domu z Prezydentem Stanów Zjednoczonych, Franklinem Delano Rooseveltem. Prośba o interwencję aliantów pozostała bez echa.

Karski kontynuował propagowanie swoich raportów w Stanach Zjednoczonych, przedstawiał go politykom, duchownym, artystom i przedstawicielom mediów oraz przemysłu filmowego z Hollywood. Nauczył się go na pamięć i streścił w 18 minutach, tak aby nie „nudzić” słuchaczy. Nigdzie jednak nie znalazł zainteresowania tragedią narodu żydowskiego, głównie dlatego, że treść raportu uznawano za niewiarygodną lub jako propagandę polskiego rządu w Londynie.

Po wojnie Jan Karski pozostał w USA, nie mógł wracać do komunistycznej Polski. Po ukończeniu studiów i uzyskaniu doktoratu na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie, przez czterdzieści lat wykładał stosunki międzynarodowe i teorię komunizmu w tamtejszej School of Foreign Service, kuźni amerykańskiej elity dyplomatycznej. W 1965 roku ożenił się z Polą Nireńską, polską Żydówką, wybitną tancerką i choreografką, która straciła część swojej rodziny podczas Holokaustu.

O swoich doświadczeniach Karski napisał książkę „Story of a Secret State”, wydaną w 1944 roku w Stanach Zjednoczonych, gdzie stała się bestsellerem ze sprzedażą sięgającą 400 tys. egzemplarzy (w Polsce została wydana po raz pierwszy w 1999 r. pod tytułem „Tajne państwo”, wznowiona w 2014 r.).

Dzięki jej sukcesowi Karski mógł opowiedzieć o działalności polskiego podziemia oraz o Holocauście w USA i Kanadzie. „Tajne państwo” przetłumaczono na wiele języków i wydano m.in. w Wielkiej Brytanii, Niemczech i w Hiszpanii.

Poza „Tajnym państwem” Karski napisał również książkę „Wielkie mocarstwa wobec Polski: 1919-1945 od Wersalu do Jałty” (w Polsce wydana w 2014 roku), która stanowiła analizę sytuacji międzynarodowej Polski przed i
podczas II wojny światowej.

W 1982 roku jerozolimski Instytut Yad Vashem przyznał Karskiemu tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, a w 1994 roku rząd Izraela oraz rodzinne miasto Łódź przyznały mu honorowe obywatelstwa. Karski był także doktorem honoris causa ośmiu uczelni ze Stanów Zjednoczonych i Polski. W 1995 roku Jan Karski otrzymał z rąk Prezydenta Lecha Wałęsy Order Orła Białego.

Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Mont Olive, u boku żony. W uroczystościach żałobnych uczestniczyli prezydenci USA i Polski: Bill Clinton oraz Aleksander Kwaśniewski.

29 maja 2012 roku Prezydent Barack Obama odznaczył go pośmiertnie Prezydenckim Medalem Wolności, najwyższym amerykańskim odznaczeniem cywilnym.

W ubiegłym roku, w setną rocznicę urodzin Jana Karskiego obchodzony był w całym kraju Rok Jana Karskiego. W ramach obchodów wznowione zostały jego książki, odbywały się konferencje naukowe i projekcje filmów poświęcone jego osobie.

5 czerwca 2014 r. w Warszawie w nowopowstałym Ogrodzie Sprawiedliwych odsłonięto kamień upamiętniający jego osobę i posadzono drzewo pamięci.

24 czerwca 2014 roku w Bazylice Archikatedralnej w Łodzi odsłonięto tablicę poświęconą osobie Jana Karskiego. W uroczystej mszy, której przewodniczył metropolita łódzki abp Marek Jędraszewski uczestniczyła rodzina Karskiego i przyjaciele, a także m.in. delegacja z łódzkiej szkoły jego imienia, naukowcy oraz prezydent Łodzi. 24 czerwca 2014 roku w Lublinie odbyła się międzynarodowa konferencja „Jan Karski. Misja Kompletna – Mission Accomplished”. Imię Jana Karskiego nosi pięć szkół w Polsce. W pięciu miastach powstały pomniki-ławki Jana Karskiego. Znajdują się one w Nowym Jorku, Waszyngtonie, Łodzi, Tel Awiwie i Warszawie.

Osobę Jana Karskiego upamiętnia m. in. także tablica znajdująca się na ścianie gmachu Ministerstwa Obrony Narodowej, którą 18 grudnia 2014 r. poświęcił Biskup Polowy Józef Guzdek.