Pedagogika Marii Montessori - dlaczego aktualna?

Mimo że system pedagogiczny Montessori powstał na początku XX w., dzięki ponadczasowym założeniom jest wciąż aktualny i obecny w ponad 25 tys. placówek edukacyjnych na całym świecie. O wyjątkowości i aktualności programu urodzonej we Włoszech lekarki pisze dr Iwona Zwierzchowska, adiunkt w Katedrze Wczesnej Edukacji UMCS.

Upowszechnianie edukacji montessoriańskiej na lubelszczyźnie

W 1992 r. Instytut Pedagogiki UMCS w Lublinie podjął współpracę z Hogeschool Gelderland w Arnhem i Międzynarodowym Centrum Edukacji w Nijmegen w Holandii. Współpraca ta obejmowała realizację trzyletniego programu pt. „Zindywidualizowana edukacja w Polsce” opartego na pedagogice Marii Montessori. W ramach realizowanego projektu Holendrzy przygotowali do pracy w placówkach Montessori grupę lubelskich nauczycieli, wyposażyli w podstawowe materiały dydaktyczne Montessori pracownię w Instytucie Pedagogiki UMCS oraz kilka oddziałów przedszkolnych i klas szkolnych, mających stanowić grupy eksperymentalne. Polsko-holenderskie przedsięwzięcie dało początek rozwojowi pedagogiki Marii Montessori nie tylko na Lubelszczyźnie, ale także w całej Polsce. Instytut Pedagogiki UMCS, jako pierwsza jednostka naukowa w naszym kraju, rozpoczął od 1994 roku kształcenie nauczycieli montessoriańskich w ramach organizowanych studiów podyplomowych. Dotychczasowe edycje studiów ukończyło ponad 330 słuchaczy. W ciągu trzydziestu lat, które minęły od czasu powstania pierwszych oddziałów Montessori w Lublinie, obserwuje się sukcesywny wzrost zainteresowania montessoriańską teorią i praktyką edukacyjną, przejawiający się m.in. w implementacji pedagogiki Montessori do kolejnych placówek edukacyjnych Lubelszczyzny.  

Kilka słów o Marii Montessori

Maria Montessori urodziła się 31 sierpnia 1870 r. w Chiaravalle, we włoskiej prowincji Ancona. Dzięki wytrwałości i determinacji, jako jedna z pierwszych kobiet we Włoszech ukończyła studia medyczne i uzyskała dyplom lekarza. Pracę zawodową rozpoczęła w Klinice Psychiatrycznej Uniwersytetu Rzymskiego, gdzie zajmowała się dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną. Obserwując swoich pacjentów, Montessori zwróciła szczególną uwagę na potrzebę aktywności, którą uznała za konieczny warunek rozwoju. Młoda lekarka doszła do przekonania, że jej podopiecznym bardziej niż opieka kliniczna potrzebne są oddziaływania wychowawcze. Podjęła więc studia pedagogiczne, zgłębiając dodatkowo wiedzę z zakresu pedagogiki specjalnej. Skoncentrowała się także na opracowywaniu pomocy dydaktycznych, które wdrażała do pracy z dziećmi.  Realizowany eksperyment pedagogiczny przyniósł spektakularny sukces - kształcone przez nią niepełnosprawne umysłowo dzieci uzyskały z egzaminów obejmujących umiejętności czytania i pisania wyższe wyniki niż ich prawidłowo rozwijający się rówieśnicy. Efektywność autorskich rozwiązań metodycznych Marii Montessori potwierdziła się również w odniesieniu do dzieci nieprzejawiających trudności rozwojowych. Założony w 1907 r. w Rzymie pierwszy „Casa dei Bambini” (Dom Dziecięcy) zapoczątkował powstawanie placówek wykorzystujących założenia opracowanej przez Włoszkę koncepcji pedagogicznej, która w późniejszych latach znalazła międzynarodowe uznanie. Mówiąc o Marii Montessori nie sposób pominąć jej działalności społecznej: przez całe swoje dorosłe życie brała czynny udział w międzynarodowych kongresach medycznych, pedagogicznych, walczyła o prawa kobiet i dzieci, była orędowniczką edukacji dla pokoju (nominowana do Pokojowej Nagrody Nobla). Maria Montessori zmarła 6 maja 1952 r. w Noordwijk aan Zee, w Holandii. Na jej nagrobku widnieje wymowny napis: „Proszę kochane dzieci, które wszystko potrafią, aby razem ze mną budowały pokój między ludźmi i na świecie”.

Fenomen pedagogiki Montessori

Koncepcja pedagogiczna Marii Montessori opracowana została jako odpowiedź na krytykę tradycyjnej szkoły herbartowskiej. Obserwacje i doświadczenia wyniesione z wieloletniej praktyki edukacyjnej dały Montessori podstawę do wysunięcia tezy, że dziecko - dzięki wrodzonemu potencjałowi rozwojowemu, określonym możliwościom, uzdolnieniom i predyspozycjom – jest zdolne do samodzielnego budowania swojej osobowości, posiada własny, naturalny plan rozwoju. Warunkiem urzeczywistnienia indywidualnego planu rozwoju jest jednak aktywność dziecka, która może przejawiać się tylko w odpowiednio przygotowanym otoczeniu. Zadaniem placówki edukacyjnej i nauczyciela jest więc stworzenie takiego środowiska, w którym dziecko mogłoby rozwijać się w sposób naturalny, zdobywając umiejętności i wiedzę bez stresu, we właściwym dla siebie tempie. Wychowanie – w ujęciu Montessori - sprowadza się do pomocy w osiąganiu autonomii i niezależności oraz wspierania spontanicznej i wielostronnej aktywności dziecka. Jest ono określane jako wychowanie pośrednie, zgodne z przewodnią ideą pedagogiki Montessori: „Pomóż mi zrobić to samemu”.

Filozofia Marii Montessori oparta na szacunku dla dziecka, akcentowaniu jego podmiotowości, samodzielności i aktywności w dochodzeniu do wiedzy czy potrzeby stymulowania całościowego rozwoju wychowanka, spotkała się z dużym zainteresowaniem teoretyków i praktyków pedagogiki. Co więcej, poglądy Montessori, stanowiące teoretyczne podwaliny jej koncepcji pedagogicznej, znalazły potwierdzenie we współczesnej nauce i są zgodne z aktualnymi trendami w edukacji dziecka. Nie będzie przesadne stwierdzenie, że Maria Montessori wyprzedziła swoją epokę, dokonując wiele lat temu odkryć znajdujących potwierdzenie w dzisiejszej pedagogice i psychologii.

Początki pedagogiki Montessori w Polsce

Założenia tworzonej przez Marię Montessori koncepcji kształcenia w zaskakująco szybkim tempie zyskały rozgłos i uznanie zarówno we Włoszech jak i w innych krajach, w tym także w Polsce. Już w 1912 r. dotarły do naszego kraju pierwsze wzmianki dotyczące pedagogiki Montessori. Rok później ukazał się polski przekład książki Montessori „Il metodo della pedagogia scientifica applicato all’educazione infantile” (Domy dziecięce. Metoda pedagogiki naukowej stosowana w nauczaniu najmłodszych dzieci), a  w 1914 roku pierwsza Polka ukończyła kurs metody Montessori w Rzymie. Zainteresowanie pedagogiką Montessori w Polsce znalazło odbicie w licznych publikacjach powstających głównie w okresie międzywojennym, a także w adaptacji idei montessoriańskich do pracy placówek przedszkolnych. Niestety, sytuacja polityczna naszego kraju po drugiej wojnie światowej na długie lata zahamowała rozwój alternatywnych form edukacji. Odrodzenie zainteresowań metodą Montessori w Polsce dostrzega się dopiero na przełomie XX i XXI w., kiedy zaczęły powstawać placówki różnych poziomów kształcenia pracujące według koncepcji pedagogicznej Montessori, stowarzyszenia, ośrodki kształcenia nauczycieli. Pedagogikę Marii Montessori włączono w kształcenie akademickie, podjęto badania naukowe dotyczące efektywności edukacji montessoriańskiej. Na rynku wydawniczym ukazało się wiele różnorodnych publikacji teoretycznych i metodycznych o tematyce montessoriańskiej.

Pedagogika Montessori odpowiedzią na wyzwania współczesnej edukacji

Dynamiczne zmiany, jakie zachodzą we wszystkich obszarach funkcjonowania współczesnego człowieka, wymagają od niego niezwykłej elastyczności, otwartości, kreatywności, samodzielności czy niezależności. Stawia to nowe zadania przed szkołą, która aby sprostać wyzwaniom dzisiejszego świata, powinna odejść od transmisyjnego, adaptacyjnego modelu kształcenia i wychowania. Nie ulega wątpliwości, że uczeń, który dotychczas był silnie podporządkowany nauczycielowi, powinien znaleźć się w centrum, powinien stać się aktywnie działającą jednostką, mającą prawo wyboru i przejmującą odpowiedzialność za proces swojego uczenia się. Taka organizacja procesu kształcenia jest charakterystyczna dla placówek montessoriańskich, które opierają edukację na aktywności i podmiotowym traktowaniu dziecka, respektowaniu jego indywidualnych potrzeb, możliwości i zainteresowań, wspieraniu jego wszechstronnego rozwoju.

W klasie Montessori nie jest rzeczą najważniejszą wyposażenie ucznia w jak największy bagaż wiedzy. Ma on raczej zdobyć narzędzia potrzebne do poznawania samego siebie, do samorozwoju, samokształcenia i samowychowania. Dziecko, przy wsparciu nauczyciela, podejmuje samodzielne działania, które dają mu poczucie sprawstwa, ale także odpowiedzialności za dokonywane wybory i realizowane zadania. W warunkach wolności i swobody, ale jednocześnie respektując obowiązujące zasady, normy i ograniczenia, ma możliwość rozwijania się w swoim tempie. Pomaga mu w tym odpowiednio zorganizowana przestrzeń edukacyjna. Charakterystyczne dla placówek Montessori wyposażenie sal w celowo zaprojektowane, atrakcyjne  materiały dydaktyczne, wyeksponowane na odkrytych półkach i będące w zasięgu wzroku i ręki dziecka, skłaniają do sięgania po nie i podejmowania samodzielnej aktywności. Z kolei zróżnicowanie wiekowe dzieci w obrębie grupy przedszkolnej czy klasy szkolnej (na ogół jeden oddział montessoriański obejmuje dzieci z trzech roczników) implikuje indywidualizację oddziaływań wychowawczych. Dzieci różniące się potrzebami, zainteresowaniami czy wreszcie poziomem osiągnięć rozwojowych i edukacyjnych, dokonują swobodnego wyboru materiału, pracują w indywidualnym tempie, dostosowanym do swoich możliwości, w miarę potrzeby powtarzają wykonywane przez siebie ćwiczenia, nie odczuwając napięcia, stresu i presji, jaka często w konwencjonalnym systemie edukacyjnym towarzyszy zadaniu realizowanemu w tym samym czasie jednocześnie przez wszystkie dzieci.

Wartość edukacji Montessori nabiera szczególnego wymiaru zwłaszcza dzisiaj, gdy tak poważnie zachwiane zostało poczucie bezpieczeństwa. Postulowane przez Marię Montessori wychowanie dla pokoju w praktyce przejawia się w tworzeniu warunków umożliwiających dziecku rozwój przebiegający w atmosferze wolności i swobody, bez narzucania zewnętrznej dyscypliny i wymuszania posłuszeństwa wynikającego ze stosowania nagród i kar. Akceptacja każdego dziecka, indywidualizacja oddziaływań wychowawczych, odejście od rywalizacji na rzecz współpracy i okazywania sobie pomocy wykształca w dziecku samodzielność, odpowiedzialność i samodyscyplinę, uczy szacunku do siebie i innych, prowadzi do odczuwania miłości do ludzi i do świata. Wydaje się, że dzięki tym ponadczasowym wartościom pedagogika Montessori nie odeszła do lamusa, a model kształcenia w duchu Montessori może stanowić interesującą ofertę współczesnego rynku edukacyjnego.