Najstarsza znana liturgia Kościoła powszechnego

Zgodnie z tradycją Liturgię św. Jakuba Apostoła odprawia się raz do roku, w przypadający w Kościele prawosławnym dzień pamięci apostoła Jakuba, pierwszego biskupa Jerozolimy. To najstarsza znana liturgia Kościoła powszechnego. Tradycja mówi, że św. Jakub Apostoł opracował pierwszą Świętą Liturgię bezpośrednio według wskazówek Jezusa Chrystusa. Była odprawiana w Kościele jerozolimskim do IV w. Zbliżone do niej, znane w starożytności były Liturgie Świętego Ewangelisty Marka oraz Świętego Klemensa Rzymskiego, odprawiane w Kościołach aleksandryjskim i rzymskim. Liturgia Św. Jakuba Apostoła jest odprawiana bardzo rzadko, w Polsce raz do roku w katedrze warszawskiej, dopiero od pięciu lat także w katedrze białostockiej. Tekst tej Liturgii sprowadzono do Polski dopiero w latach osiemdziesiątych. Najczęściej w ciągu całego roku jest odprawiana Liturgia św. Jana Złotoustego (Chryzostoma). Składa się ona z trzech części: Proskomidii, Liturgii katechumenów i Liturgii wiernych. Św. Jan Złotousty pozostawił po sobie bogatą spuściznę literacką. Składają się na nią traktaty, kazania i listy. Wśród traktatów do arcydzieł należą: "O kapłaństwie", "O wychowaniu syna" i "Przeciwko Żydom i poganom". Około osiemset kazań jakie napisał Święty, większość stanowią komentarze do Pisma Świętego. W IV w. św. Bazyli Wielki, arcybiskup Cezarei Kapadockiej napisał pełny tekst Liturgii. Liturgia św. Bazylego Wielkiego sprawowana jest obecnie w niektóre niedziele i święta - dziesięć razy w roku. Św. Bazyli należy do najbardziej czczonych świętych w Cerkwi prawosławnej. Ze względu na zasługi nadano mu miano Wielkiego. Wraz ze św. Grzegorzem Teologiem i św. Janem Złotoustym nazywani są "powszechnymi wielkimi nauczycielami". Bazyli Wielki uważany jest za ojca wschodniego monastycyzmu. Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów (Preżdieoswiaszczennaja). Odprawiana jest w środy i piątki Wielkiego Postu, czwartek piątego tygodnia Wielkiego Postu oraz w Wielki Poniedziałek, Wtorek i Środę. Pojawiła się w końcu IV w. w Kościele aleksandryjskim. Teksty do niej napisali: św. Atanazy Aleksandryjski oraz św. Grzegorz I Wielki, papież czczony przez prawosławnych jako św. Grzegorz Dialogos. Święta Liturgia zajmuje pierwsze i wyjątkowe miejsce pośród wszystkich innych nabożeństw w Cerkwi prawosławnej. O ile Wieczernia, Utrenia i pozostałe nabożeństwa są wspólną modlitwą, to Święta Liturgia jest uwieńczeniem wszystkiego, co dokonuje się w Cerkwi. Od czasów apostolskich Eucharystia miała różne formy. Każdy Kościół lokalny wiernie zachowując istotę sakramentu, posiadał swoje obrzędy. Kościół prawosławny wylicza Liturgie: syryjską, egipską, perską, bizantyjską, rzymską, mediolańską i inne. Do najstarszych zalicza się liturgie syryjskie. Liturgia prawosławna i w ogóle wschodnia, jest tak skonstruowana, aby podnosić duszę ludzką ku Bogu. Służą temu celowi liczne śpiewy, ektenie, częste okadzenia, ikony, świece, gesty, pokłony i wiele innych elementów. Eucharystia przyjmowana jest w Kościele prawosławnym pod dwiema postaciami: Ciała i Krwi. Do Eucharystii używa się chleba kwaśnego (tzn. wyrośniętego). Do Eucharystii przystępują dzieci od chwili chrztu i bierzmowania (sakramentów tych udziela się jednocześnie). Na terenie Polski językiem liturgicznym jest cerkiewnosłowiański, aczkolwiek istnieją parafie (głównie na południu Polski), gdzie nabożeństwa odprawiane są w języku polskim. Oprócz Świętej Liturgii w Kościołach Wschodnich sprawuje się Liturgię Godzin, dosyć podobną do katolickiej, a także liczne nabożeństwa paraliturgiczne, często o litanijnym charakterze, jak Molebnie i Akatysty. Osobną, a ściśle powiązana z liturgią formą kultu jest Modlitwa Jezusowa. Jest to wielokrotne powtarzanie, w rytmie oddechu lub bicia serca, modlitwy: "Panie Jezu Chryste, synu Boży, zmiłuj się nade mną grzesznikiem". Odmawianie tej modlitwy jest najpopularniejszym na chrześcijańskim Wschodzie sposobem medytacji. Może też zastępować mnichom i mniszkom Liturgię Godzin.