Lublin: Prawda ponad partiami

Prace Zespołu będą dotyczyć zarówno ogólnych zasad etycznych, które stanowią warunek konieczny sprawiedliwej oceny dramatów z najnowszej historii Polski, jak i konkretnych mechanizmów funkcjonujących w praktyce prawnej. Założenia programowe 1. Stanowisko członków Zespołu w sprawach doniosłej wagi związanych z wyraźną oceną moralną może okazać się przydatne do przeciwdziałania postawom radykalizmu politycznego, który usiłuje ignorować bądź to prawdę historii, bądź też elementarne poczucie ludzkiej godności. ZOE kieruje się założeniem, iż prawda historii musi być ponad interesami partyjnymi natomiast nawet w imię najszczytniejszych ideałów nie wolno stosować zasady "cel uświęca środki", zwłaszcza zaś traktować instrumentalnie osoby ludzkiej jako środka do poznania prawdy. Opinie wyrażane przez Zespół mają stanowić formę przeciwdziałania tym skrajnym propozycjom, w których lekceważy się rolę sumień, zaciera świadectwo pamięci o wyrządzonych krzywdach, ignoruje poczucie ludzkiej godności i wrażliwości moralnej. 2. Zespół nie będzie się podejmował recenzowania działań IPN ani sądów lustracyjnych; dlatego też nie będzie on prowadził oceny spraw badanych przez wspomniane instytucje. Zadaniem Zespołu jest natomiast refleksja etyczna nad bolesną prawdą historii, ukazująca właściwe proporcje w ujmowaniu odpowiedzialności za popełnione zło. Proporcje te naruszane są obecnie, gdy główną uwagę kieruje się na działania Tajnych Współpracowników, natomiast do minimum sprowadza się kwestie odpowiedzialności moralnej tych, którzy tworzyli system przemocy, naruszając prawa człowieka. Jednym z następstw naruszenia tych proporcji jest nieobecność kultury skruchy, w której wyrażałaby się odpowiedzialność za współtworzenie struktur zła moralnego. 3. Obserwowane obecnie przejawy braku kultury politycznej stanowią w dużym stopniu następstwo zaniedbania rozrachunków moralnych dotyczących ważnych wydarzeń z najnowszych dziejów Polski. Składają się na to takie czynniki, jak: brak pełnego i konsekwentnego rozliczenia zbrodni z okresu stalinowskiego, uniki w przedstawianiu interwencji wojskowej w Czechosłowacji w 1968 r. na rozkaz ministra Obrony Narodowej PRL, brak należytej oceny haniebnej kampanii antysemickiej z 1968 r. zorganizowanej przez aparat PZPR i podległe mu agendy państwowe. Ogólnikowe przedstawianie stanu wojennego jako "mniejszego zła" ma zwalniać z odpowiedzi na pytanie o konkretne formy zła, których można było wtedy uniknąć, gdyby respektowano konsekwentnie zasady państwa prawa. Ujawnianym przez historyków informacjom ukazującym nadużycia na szczytach władzy nie towarzyszą oczekiwane wyjaśnienia ze strony osób odpowiedzialnych w przeszłości za funkcjonowanie resortów, które stały się symbolem łamania prawa. Oceny moralne były niektórym środowiskom zupełnie obce w przeszłości i są im obce obecnie. Podobna praktyka znieczulania sumień prowadzi do zniekształcania ważnej prawdy kształtującej społeczną tożsamość. Inicjatywa Zespołu "Sumienie i pamięć" ma na celu tworzenie wspólnoty wrażliwych sumień, bez której niemożliwy jest klimat trwałego pojednania na fundamencie wspólnych wartości ludzkich i narodowych. 4. Członkowie Zespołu są świadomi ograniczeń niesionych zarówno przez czas, jak i przez dotychczasowy przebieg polskich obrachunków z najnowszą historią. W realistycznej ocenie nie należy oczekiwać, by w 16 lat po upadku PRL można było w działaniu ZOE osiągnąć cele, które próbowała realizować kierowana przez bpa Desmonda Tutu Komisja "Prawda i pojednanie". Ważne jest jednak, by w kształtowaniu etycznej odpowiedzialności za dramaty historii formułować jasne oceny moralne, których postać nie będzie wynikiem manipulacji politycznych ani rozgrywek personalnych. Jest także potrzebne okazanie pomocy tym wszystkim, którzy samotnie zmagają się z rozterkami sumienia i chcieliby odnaleźć duchowy pokój. Uwzględniając ewolucję ich postawy, Zespół stworzy odpowiednie środki działania, aby mogli poddać samokrytycznej ocenie swe wcześniejsze zachowania i odnaleźć pokój sumienia. Kwestie merytoryczne 1. Utrudnienia w obrachunkach moralnych z okresem PRL wynikały w ostatnim czasie z prób ograniczania działalności IPN przez niektórych parlamentarzystów rządzącej wówczas koalicji. Reakcję na kolejne zmniejszanie budżetu IPN stanowiły niezgodne z regulacjami prawnymi próby ujawniania nazwisk TW. Uznając niedopuszczalność podobnych procedur, należy ustawowo zapewnić środki umożliwiające funkcjonowanie IPN w sposób niezależny od doraźnego układu sił politycznych.