Organizacje katolickie – największa po podmiotach publicznych sieć pomocowa

Opublikowany w marcu br. raport Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego dotyczący działalności charytatywnej Kościoła wskazuje, że działalność ta w praktyce realizowana jest na dwóch stosunkowo niezależnych poziomach, a mianowicie na poziomie organizacji charytatywnych – ogólnopolskich, diecezjalnych i zakonnych (ok. 890 organizacji) oraz na poziomie organizacji przyparafialnych (ok. 65,5 tys. organizacji). Dane zawarte w raporcie, opisujące stan z roku 2019 r., sprzed pandemii, nie uwzględniają działalności o charakterze oddolnym, niezinstytucjonalizowanym, jak np. okazjonalna pomoc ubogim przy furtach zakonnych.

Katolickie organizacje charytatywne świadczyły w 2019 r. ponad 4 miliony jednostkowych usług. Najwięcej z nich dotyczyło pomocy żywnościowej i sprzętowej (ok. 1, 7 mln. jednostkowych form pomocy w ramach ponad 1500 dzieł charytatywnych). Ponad 1200 dzieł charytatywnych skierowanych było na pomoc dla dzieci, młodzieży i matek. Niemal 900 dzieł związanych było z pomocą doraźną i ogólną, ponad 700 – z pomocą psychologiczną i rodzinną, niemal 600 – z pomocą dedykowaną osobom w kryzysie bezdomności itp. Katolickie organizacje realizowały też 118 projektów humanitarnych o wartości ponad 30 mln zł.

W katolickich organizacjach charytatywnych zatrudnionych (na podstawie umowy) było około 40 tys. osób. Liczba osób niebędących pracownikami, które w 2019 r. podejmowały pracę społeczną (wolontariusze) na rzecz organizacji charytatywnych Kościoła wynosiła 223 tys. Łączną liczbę pracy społecznej tych wolontariuszy można szacować na 2,7 miliona godzin, co daje około 1,3 tys. etatów.

Najczęściej organizacje korzystają ze środków niepublicznych (62 proc.) oraz środków z administracji samorządowej (59 proc.), środków z administracji państwowej – w tym z Narodowego Funduszu Zdrowia – (43 proc.) oraz odpisu podatku od osób fizycznych (43 proc.). Blisko jedna trzecia podmiotów organizuje zbiórki publiczne, zaś blisko jedna piąta czerpie przychody z własnej działalności gospodarczej.

Caritas

Największą organizację dobroczynną w Polsce tworzy Caritas Polska wraz z 44 Caritas diecezjalnymi. Ta jedyna w swoim rodzaju sieć prowadzi działalność na wielu polach, od niesienia pomocy osobom ubogim, chorym, niepełnosprawnym, przez wspieranie rozwoju dzieci i młodzieży, po podejmowanie interwencji humanitarnych w krajach dotkniętych skutkami wojen i klęsk żywiołowych. Caritas Polska pełni w tej sieci rolę koordynatora wielu projektów ogólnokrajowych, a także inicjuje i realizuje przy wsparciu Caritas diecezjalnych wiele programów zagranicznych. Organizacja jest częścią sieci Caritas Internationalis i Caritas Europa. Caritas ma również wymiar lokalny i parafialny, dzięki ponad 3 tysiącom Parafialnych Zespołów Cartias oraz ponad 2,5 tysiącom Szkolnych Kół Caritas. W sumie w działalność Caritas, według danych z października 2020 r., zaangażowanych jest blisko 90 tys. wolontariuszy.

Wśród licznych projektów realizowanych przez Caritas Polska i Caritas diecezjalne wymienić warto m.in. Wigilijne Dzieło Pomocy Dzieciom, którego symbolem stała się świeca zapalana co roku w wielu polskich domach. Pieniądze uzyskane ze sprzedaży świec wspierają Wakacyjną Akcję Caritas, czyli wypoczynek dla dzieci z biedniejszych rodzin. W 2019 r. z tej formy pomocy skorzystało 25 tys. dzieci z Polski oraz ponad 1,8 tys. dzieci polonijnych z Białorusi, Ukrainy, Litwy i Gruzji.

Diecezjalne Caritas prowadzą kilkadziesiąt warsztatów terapii zajęciowej i środowiskowych domów samopomocy, ponad 100 stacji opieki Caritas, ponad 20 domów pomocy społecznej, ok. 40 klubów seniora i świetlic parafialnych oraz ponad 60 okien życia.

Caritas Polska jest jedną z organizacji biorących udział w ogólnopolskim „Programie Operacyjnym Pomoc Żywnościowa 2014-2020”. Między grudniem 2019 r. a wrześniem 2020 r. do ponad 278 tys. osób zakwalifikowanych do skorzystania ze wsparcia w ramach Podprogramu 2019 trafiło blisko 14 tys. ton artykułów spożywczych o wartości niemal 63 mln zł. Co roku przed świętami Wielkiej Nocy i Bożego Narodzenia pod hasłem „Tak. Pomagam!” organizowane są zbiórki żywności w około 2500 sklepach w całej Polsce. Żywność z każdej zbiórki trafia do około 45 tys. osób z rodzin wielodzietnych, samotnych rodziców, bezdomnych i chorych oraz do placówek prowadzonych przez Caritas.

Wsparciem Caritas objęte są także osoby bezdomne, wykluczone społecznie, migranci i uchodźcy oraz ofiary kataklizmów i klęsk żywiołowych. Caritas Polska pomaga również zagranicą, wspierając potrzebujących w Afryce, Azji, Ameryce Łacińskiej, na Białorusi i Ukrainie oraz w krajach Bliskiego Wschodu. Warto szczególnie przypomnieć o programie „Rodzina Rodzinie”, w ramach którego pomoc z Polski na kwotę ponad 57 mln. zł. dotarła już do ponad 10 tys. rodzin z Syrii, Libanu, Strefy Gazy i irackiego Kurdystanu.

Działalność charytatywna zakonów

Większość spośród 891 kościelnych organizacji charytatywnych, nie o charakterze parafialnym, prowadzona jest przez zakony. Według danych z 2019 r. 445 z nich prowadzona była przez zakony żeńskie. 239 – przez zakony męskie.
Siostry zakonne prowadzą m.in. 2 szpitale, 3 hospicja, 25 gabinetów lekarskich i terapeutycznych, 28 zakładów opiekuńczo-leczniczych dla dorosłych, 71 domów pomocy społecznej dla dorosłych i 28 prywatnych domów opieki, 7 placówek całodziennej opieki dla niepełnosprawnych, 6 zakładów rehabilitacyjnych, 120 placówek opiekuńczo- wychowawczych dla dzieci i młodzieży specjalnej troski oraz sierot, 10 domów dla matek z dziećmi, 5 hosteli dla bezdomnych oraz 80 stołówek dla biednych.

Bardzo wiele sióstr - ponad 1000 – angażuje się też w pracę charytatywną w dziełach i placówkach prowadzonych przez inne instytucje. W sumie na ok. 17 tys. sióstr zakonnych w Polsce, ponad 2 tys. sióstr zaangażowanych jest w pełnym wymiarze w różnorodną działalność charytatywną, a znaczny procent w wymiarze niepełnym bądź okazjonalnie. Wśród sióstr pracujących w zawodach medycznych są 32 lekarki i 1020 pielęgniarek.

Zakony męskie prowadzą m.in. 7 szpitali, 12 hospicjów, 78 ośrodków opieki Caritas, 27 domów pomocy społecznej i zakładów specjalnych, 16 przychodni i ośrodków zdrowia, 28 ośrodków pomocy rodzinie, 69 poradni psychologiczno-pedagogicznych, 112 świetlic dla dzieci ubogich i z rodzin zagrożonych, 28 warsztatów terapii zajęciowej dla niepełnosprawnych, 3 ośrodki rehabilitacyjne, 11 domów dziecka, 14 ośrodków terapii dla osób uzależnionych, 50 kuchni dla ubogich, 9 schronisk lub noclegowni dla bezdomnych, 3 hostele dla osób uzależnionych i 15 mieszkań chronionych dla mężczyzn. Przy parafiach zakonnych działają 354 zespoły charytatywne.

Ponad 300 zakonników pełni funkcję kapelanów w szpitalach, domach pomocy społecznej, czy w więzieniach, 49 jest duszpasterzami dzieci specjalnej troski, a 15 duszpasterzami głuchoniemych i niewidomych.

Zakony prowadzą również liczne fundacje i stowarzyszenia, których celem jest pomoc potrzebującym i szeroko pojęta działalność charytatywna. To min. Fundacja Kapucyńska, Stowarzyszenie SIEMACHA, Stowarzyszenie Miłosierdzia AIC Polska, czy Związek Polskich Kawalerów Maltańskich.

Działalność charytatywna organizacji przyparafialnych

W 11 tysiącach parafii katolickich w Polsce działa ponad 65,5 tys. organizacji przyparafialnych. W ciągu ostatnich trzech dekad liczba tych organizacji wyraźnie wzrastała. Dla porównania, w 1998 r. ich liczba wynosiła ok. 40 tys. Wzrosła również liczba członków tych organizacji. W 1998 było ich ok 2,1 mln., w 2018 – ok. 2,6 mln.

Blisko 52 proc. wspólnot przyparafialnych prowadzi działalność charytatywną. Można oszacować, że zaangażowanych w nią jest ok. miliona osób, w tym ok. 750 tys. kobiet. 25 proc. grup swoją działalnością obejmuje nie tylko własną parafię.

Założycielami tego typu organizacji są duszpasterze pracujący na terenie danej parafii (51 proc.), w jednej trzeciej przypadków inicjatywa tworzy się jako efekt współpracy duszpasterza z osobami świeckimi, zaś w 17 proc. osoby świeckie samodzielnie zakładają organizację. Większość organizacji, przynależy do szerszych struktur organizacyjnych, z czego około 40 proc. z nich przynależy do sformalizowanych organizacji czy ruchów, np. Caritas. Blisko 36 proc. wspólnot nie przynależy do większych podmiotów, zaś 26 proc. przynależy do struktur nieformalnych, np. ministranci.

Odbiorcami pomocy są najczęściej dzieci i młodzież, zwłaszcza zagrożona wykluczeniem ale także osoby starsze, ubodzy i niepełnosprawni.

Działalność charytatywna wspólnot, w blisko połowie przypadków (49 proc.), odbywa się w porozumieniu i współpracy z instytucjami publicznymi (w tym edukacyjnymi i kulturowymi), choć wsparcie finansowe na działalność ze środków publicznych otrzymuje jedynie 8 proc. takich organizacji. Zdecydowana większość organizuje pomoc dzięki wsparciu płynącemu ze zbiórek i darowizn. Blisko jedna czwarta wspólnot pozyskuje przychody dzięki własnej działalności.
Organizacje charytatywne o charakterze przyparafialnym, które występują w największej liczbie parafii w Polsce i gromadzą najwięcej członków to Parafialne Zespoły Caritas i Zespoły Charytatywne, Szkolne Koła Caritas oraz grupy AA.

Wiele przyparafialnych grup charytatywnych boryka się z problemem niedoboru osób, które mogłyby się zaangażować w pracę wspólnoty. Istnieje problem demograficzny, związany z zachwianiem zastępowania starszych członków, przez osoby młode.

Działalność kościelnych organizacji charytatywnych w czasie pandemii

80 proc. organizacji badanych na potrzeby opublikowanego w marcu br. raportu ISKK wskazało, że pandemia negatywnie wpłynęła na sposób i charakter ich funkcjonowania. Bezpośredni wpływ na zmiany miały zarówno nowe przepisy sanitarno-epidemiologiczne, jak również transmisja wirusa wśród pracowników i beneficjentów organizacji. Deklarowano również trudności finansowe spowodowane zarówno przez wzrost kosztów funkcjonowania (np. konieczność zakupu środków dezynfekcyjnych), jak i trudności z pozyskiwaniem finansowego wsparcia. Wiele organizacji dostosowało jednak swą pracę do nowych potrzeb związanych z pandemią a nawet rozszerzyło działalność obejmując kolejne grupy potrzebujących.

Caritas Polska uruchomiła w marcu 2020 r. dwa interwencyjne projekty pomocowe skierowane do najbardziej potrzebujących i dotkniętych skutkami trwającej epidemii – seniorów i medyków. Wsparcie w postaci komputerów do nauki zdalnej dotarło również do dzieci. Łącznie w ramach akcji #WdzięczniMedykom Caritas Polska zebrała od darczyńców środki i wyposażenie dla służby zdrowia o wartości ponad 9 mln zł. Pozwoliło to na przekazanie ponad 100 placówkom ochrony zdrowia oraz kilkudziesięciu domom pomocy społecznej m.in. 100 respiratorów, 10 tys. kombinezonów ochronnych, ponad 300 tys. maseczek chirurgicznych, ponad 250 tys. rękawiczek ochronnych, 2 tys. przyłbic oraz kilkunastu specjalistycznych łóżek szpitalnych.

Siostry z niemal wszystkich zakonów bardzo mocno zaangażowały się w pomoc najbardziej potrzebującym w okresie pandemii. W końcu kwietnia 2020 r. w związku z brakami personalnymi spowodowanymi epidemią w szpitalach, hospicjach, DPS-ach, ZOL-ach czy w ośrodkach Caritas podjęło dodatkową pracę niemal 400 sióstr. Ponad tysiąc sióstr zaangażowało się w szycie maseczek i fartuchów, a ponad 300 – w robienie zakupów dla samotnych i starszych , opiekę nad rodzinami w czasie kwarantanny czy wsparcie psychologiczne i edukacyjne. Zakony żeńskie świadczyły również pomoc materialną dla osób, które w wyniku pandemii straciły źródło utrzymania.

Wszystkie żeńskie zgromadzenia zakonne podjęły się odmawiania codziennego różańca o godz. 20.30 w intencji ustania epidemii i wszystkich chorych, uczestniczyły w dodatkowych adoracjach Najświętszego Sakramentu oraz podejmowały post ścisły i inne wyrzeczenia.

Od samego początku epidemii na apele o pomoc w domach pomocy społecznej czy zakładach opieki leczniczej odpowiedzieli też zakonnicy. Do końca grudnia 2020 r. w dzieła pomocowe, zgłoszone do sekretariatu Konferencji Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich, zaangażowało się 218 zakonników, z których część pomagała nawet w kilku miejscach, w większości w DPS-ach i ZOL-ach.

Pomocy ze strony zakonników mógł doświadczyć także w czasie epidemii personel medyczny. Pracownikom służby zdrowia zostały udostępnione zakonne obiekty, gdzie mogli odpocząć po pracy, nie mogąc wrócić do swoich domów. Zakonnicy uczestniczyli także w akcjach „adoptuj medyka” i „strażacy medykom”.

W wielu miejscach powstawały wspólnoty międzyprowincjalne czy nawet międzyzakonne służące pomocą. Tak było np. w DPS-sach w Lublińcu, w Czerchichowie, czy w Legnickim Polu.