220. rocznica Orderu Virtuti Militari

Order Virtuti Militari jest najstarszym orderem wojskowym przyznawanym na świecie do chwili obecnej. Pomysł ustanowienia orderu za zasługi wojenne zrodził się w trakcie trwającej od 18 maja 1792 r. wojny polsko-rosyjskiej, zwanej także wojną w obronie Konstytucji 3 Maja.

Inicjatorem powołania odznaczenia był król Stanisław August. 12 czerwca pisał on w liście do swego bratanka, księcia Józefa Poniatowskiego: "Przyszło mi do głowy przesłać ci rodzaj medali owalnych, które z jednej strony mieścić będą moje imię, a z drugiej napis +Virtuti Militari+ (...) Będą to medale srebrne dla szeregowych a złote dla oficerów".

Pierwsze medale z napisami "Virtuti Militari" na rewersach (łac. Cnocie Wojskowej lub Dzielności Żołnierskiej) wybito 15 czerwca w Warszawie. Na awersach medali znajdował się napis "SAR" (Stanislaus Augustus Rex) oraz wizerunek korony królewskiej i dwóch gałązek palmowych.

Trzy dni później wojska polskie stoczyły z Rosjanami okupioną ciężkimi stratami, ale zwycięską bitwę pod Zieleńcami. Było to pierwsze zwycięstwo oręża polskiego od czasów odsieczy wiedeńskiej Jana Sobieskiego w 1683 r.

Po bitwie dowodzący armią polską ks. Poniatowski sporządził rejestr osób, które wyróżniły się męstwem w walce, a następnie przesłał go do Stanisława Augusta.

22 czerwca przebywający w obozie pod Kozienicami ks. Poniatowski otrzymał od króla odpowiedź zwrotną. "(...) z największym pośpiechem posyłam Ci dwadzieścia medalów złotych, oznaczonych dewizą +Virtuti Militari+, dla znaczniejszych oficerów, którzy odznaczyli się w ostatnich bitwach obecnej kampanii" - pisał król.

Czynił także uwagi co do sposobu noszenia orderu - "na wierzchu sukni" oraz tłumaczył: "jeżeli czas i okoliczności pozwolą ustanowię instytucję formalną orderu wojskowego".

Obok ks. Poniatowskiego na liście desygnowanych do odznaczenia orderem pierwszej klasy znajdowało się 15 osób (4 złote medale król przysłał dodatkowo), w tym m.in.: generałowie Tadeusz Kościuszko i Michał Wielhorski oraz książę Eustachy Sanguszko. Wręczenie medali odbyło się 25 czerwca w obozie wojsk polskich w Ostrogu na Wołyniu.

Król przesłał także 40 medali srebrnych (drugiej klasy), gdyby zaszła potrzeba uhonorowania za zasługi podoficerów i szeregowych.

"Virtuti Militari jest prawdziwym orderem, czyli zakonem rycerskim. Jego statut, uchwalony już po zakończeniu wojny, przewidywał, że kawalerowie będą tworzyli bractwo, którego jedynym celem będzie przywrócenie ojczyźnie dawnego blasku i chwały" - tłumaczył Piotr Derdej ("Zieleńce-Mir-Dubienka 1792").

Statut przewidywał utworzenie pięciu klas orderu: Krzyża Wielkiego z Gwiazdą, Krzyża Komandorskiego, Krzyża Kawalerskiego, Medalu Złotego i Medalu Srebrnego. Na wzór Orderu Marii Teresy, odznaczenie uzyskało kształt krzyża, na którym widniał rok "1792" oraz herby Korony (Orzeł) i Litwy (Pogoń). Order miano nosić na błękitnej wstędze z czarnym obramowaniem.

Stanisław August został Wielkim Mistrzem orderu i kawalerem Krzyża Wielkiego; po klęsce wojny 1792 r. kapitule orderowej przewodził ks. Poniatowski.

Jak pisał Derdej, "Jeśli weźmiemy pod uwagę, że zakon składał się z najodważniejszych, sprawdzonych na polach bitew wojskowych i przypomnimy sobie jego założenia ideowe, okaże się, iż kawalerowie orderu mieli być ostatnim ratunkiem dla Rzeczypospolitej, a więc mieli tworzyć konspirację wojskową (...) przygotować obalenie targowicy oraz wyzwolenie kraju spod rosyjskiej okupacji".

W końcu sierpnia 1792 r. konfederacja targowicka unieważniła order, który przywrócony został w listopadzie następnego roku przez sejm grodzieński. Zniesienie orderu nastąpiło w styczniu 1794 r., na mocy decyzji naciskanej przez Rosjan Rady Nieustającej.

Order reaktywowano pod koniec 1806 r. Po utworzeniu przez Napoleona Bonapartego Księstwa Warszawskiego odznaczenie zmieniło nazwę na Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego. Zmodyfikowano także jego wygląd - napis "SAR" zastąpiono dewizą "Rex et Patria" (Król i ojczyzna).

W 1815 r., gdy powstało Królestwo Polskie, odznaczenie zmieniło nazwę na Order Wojskowy Polski. W 1831 r. powstańcy listopadowi przywrócili nadawanie Orderu Virtuti Militari w pierwotnej wersji.

Po klęsce powstania car Mikołaj I zniósł order. W jego miejsce ustanowiono Polską Odznakę Zaszczytną za Zasługi Wojenne. Jak wyjaśnił dyrektor Centralnego Archiwum Wojskowego Andrzej Cz. Żak, "Odznaczenie to było polskie tylko z nazwy - decyzją cara miało +upamiętnić wyjątkowe zasługi Naszej armii w czasie działań wojennych przeciw polskim buntownikom+. Odznaczenie (...) posiadało pięć klas i wstęgę orderową w barwach Virtuti Militari, na której mieszczono datę upadku powstania - 1831" ("1792-2012. 220 rocznica ustanowienia Orderu Wojennego Virtuti Militari").

Restytucja orderu miała miejsce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Ustawa z 1 sierpnia 1919 r. przywracała Order Wojskowy Virtuti Militari, który zachowywał 5 klas i kształt krzyża. Na jego odwrotnej stronie umieszczono napis "Honor i Ojczyzna".

25 marca 1933 r., na mocy kolejnej ustawy sejmowej, nazwę odznaczenia zmieniono na Order Wojenny Virtuti Militari. Nowym elementem było umieszczenie na rewersie krzyża daty "1792".

W okresie PRL order zmienił swój wygląd; z krzyża usunięto koronę i dołączono napis "PRL". Zniesiono kapitułę orderu, nadawała go Rada Państwa (do 1952 r. czynił do prezydent Bolesław Bierut). W 1960 r. zmieniono nazwę na Order Virtuti Militari.

Order odzyskał swój kształt sprzed II wojny światowej dopiero po upadku komunizmu w Polsce. Przywrócono wówczas kapitułę orderu i ustalono, że będzie on nadawany wyłącznie w czasie wojny lub maksymalnie 5 lat po jej zakończeniu.

Kawalerami orderu byli m.in. marszałkowie: Louis Davout, Józef Piłsudski, Ferdynand Foch, a także wielu polskich i zagranicznych dowódców wojskowych oraz zwykłych żołnierzy - uczestników m.in. wojny polsko-bolszewickiej, kampanii 1939 r., żołnierzy AK i PSZ na Zachodzie. Najmłodszą osobą uhonorowaną odznaczeniem był poległy w walkach z Ukraińcami o Lwów 13-letni Antoni Petrykiewicz.

Po 1945 roku order przyznano marszałkom Konstantemu Rokossowskiemu i Michałowi Roli-Żymierskiemu. Otrzymali go także gen. Iwan Sierow, oficer NKWD ponoszący współodpowiedzialność za mord katyński, oraz sekretarz generalny KPZR Leonid Breżniew. Nominacje te wywołały powszechne oburzenie i zostały anulowane przez pierwszego prezydenta III RP Lecha Wałęsę.

Order nadawano także m.in. sztandarom i miastom - otrzymały go Lwów, Warszawa i francuskie Verdun."Orderem Wojennym Virtuti Militari odznaczono około 26 tysięcy osób. Było wśród nich wielu wybitnych dowódców, prostych żołnierzy, także dzieci. Kawalerowie Orderu, poza narzuconymi przez komunistyczne władze, kierowali się zawsze najpiękniejszymi cnotami żołnierskimi, jak honor, odwaga, wierność i umiłowanie Ojczyzny" - reasumował dyrektor Cenralnego Archiwum Wojskowego Andrzej Cz. Żak.