1000 lat na Świętym Krzyżu

Święty Krzyż to najstarsze polskie sanktuarium. Znajduje się w Górach Świętokrzyskich niemal na szczycie góry zwanej Świętym Krzyżem, Łysą Górą lub Łyścem - 595 m n.p.m. Leży w odległości 40 km od Kielc i 60 km od Sandomierza. Do czasu obrony Jasnej Góry przed Szwedami było to główne miejsce pielgrzymkowe w Polsce. Według tradycji benedyktyńskiej powtórzonej przez Jana Długosza pierwszy kościół (rotundę) wzniosła tam księżna Dąbrówka, natomiast opactwo benedyktyńskie miał założyć Bolesław Chrobry w 1006 r. Z kolei relikwiarz z cząstkami Drzewa Krzyża św. według legendy podarował klasztorowi w XII w. św. Emeryk, syn św. Stefana I, króla węgierskiego. Możliwe, że pierwszym kościołem była rotunda, ponieważ jeszcze w XIX w. pokazywano półkoliste fundamenty niedaleko kościoła. Jest bardzo prawdopodobne, że tysiąc lat temu na górze mieszkali eremici, nawet obrządku słowiańskiego. Zdaniem niektórych historyków-mediewistów, w rzeczywistości klasztor założył Bolesław Krzywousty pomiędzy 1125 a 1138 r., a relikwie Drzewa Krzyża św., ofiarował zakonnikom ok. 1306 r. książę Władysław Łokietek, który przywiózł je z Węgier. Na pewno miało to miejsce pomiędzy 1286 r. a 1311 r., kiedy to zarejestrowano pierwszy cud przy relikwiach. Uzyskanie pięciu cząstek Drzewa Krzyża św. stało się przełomowym momentem dla opactwa łysogórskiego. Odtąd rozpoczęły się pielgrzymki królów, biskupów, możnowładców i prostego ludu, posypały się nadania i dary. Do czasu obrony Jasnej Góry przed Szwedami to Święty Krzyż był najważniejszym narodowym sanktuarium Polaków. Dokładne daty z pierwszych wieków historii opactwa na Świętym Krzyżu nie są znane, ponieważ bardzo bogaty księgozbiór zawierający kroniki i dokumenty niszczony był przez pożary, napady Tatarów, Litwinów, Szwedów, rozkradany był podstępem do bibliotek magnackich Czackiego i Ossolińskiego. Po kasacie klasztoru w 1819 r. przez rząd Królestwa Polskiego z inspiracji Stanisława Kostki Potockiego, ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego i Wielkiego Mistrza loży masońskiej, większość z tego co ocalało, wywieźli Rosjanie. Gdy zmuszeni Traktatem Ryskim w 1921 r. zwrócili zbiory do Warszawy, w 1944 Niemcy w odwet za Powstanie Warszawskie spalili niemal wszystko. Od 1849 r. Rosjanie więzili w klasztorze księży "zdrożnych". Od 1862 r. funkcjonowało tam ciężkie więzienie carskie, od 1919 r. polskie, a od 1941 r. hitlerowscy okupanci urządzili tu obóz więźniów radzieckich. 6 tys. z nich zostało zagłodzonych. Sanktuarium było wielokrotnie niszczone. W 1914 Austriacy wysadzili wieżę kościelną, a w 1939 Niemcy zbombardowali kościół. W 1973 r. nowsze skrzydło klasztoru zabrano i utworzono w nim muzeum przyrodnicze. Skrzydło to nie oddane zostało do dziś. Od 1938 r. kustoszami sanktuarium i gospodarzami klasztoru są Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej.