105. rocznica demonstracji PPS

Wojna rosyjsko-japońska, prowadzona od lutego 1904 r., pogłębiła narastający kryzys imperium rosyjskiego. Jak pisał prof. Andrzej Garlicki: "Docierające wieści o kolejnych klęskach armii rosyjskiej wywoływały coraz większy szok w rosyjskim społeczeństwie. Okazywało się, że Rosja jest kolosem na glinianych nogach, że jest źle rządzona, że przegrywa wojnę z niewielką Japonią". (A. Garlicki "Historia 1815-1839")

Konsekwencje konfliktu na Dalekim Wschodzie bardzo silnie odczuwało Królestwo Polskie, na którego obszarze wywołał on poważne problemy gospodarcze, powodując m.in. zahamowanie eksportu, zwiększenie bezrobocia oraz wzrost cen żywności, przy jednoczesnej obniżce płac robotników pracujących w przemyśle. Wszystko to wywoływało napięcia społeczne, strajki i manifestacje, które miały nie tylko charakter ekonomiczny, ale również antyrządowy. W czasie demonstracji brutalnie interweniowała carska policja i kozacy.

Zwolennikiem wykorzystania trudnej sytuacji, w jakiej znalazła się Rosja, do podjęcia aktywnych działań niepodległościowych był Józef Piłsudski, który m.in. w lipcu 1904 r., reprezentując PPS, prowadził w Tokio rozmowy z przedstawicielami japońskiego Sztabu Generalnego na temat współpracy przeciwko Rosji.

Występując w październiku 1904 r. w Krakowie podczas konferencji Centralnego Komitetu Robotniczego PPS Piłsudski mówił: "Otóż - w takiej chwili, kiedy przewrót jest możliwy, my milczymy i sami dobijamy kwestię polską. Nam milczeć teraz nie wolno! Polityka nie jest matematyką. Obliczyć i przewidzieć wszystkiego niepodobna. Ale dopóki społeczeństwo jest bierne, spodziewa się wszystkiego od wypadków, od innych, tylko nie od siebie - nic nie nastąpi. Nawet w razie likwidacji caratu, jeśli żadne zmiany nie zajdą, czyż nie znajdziemy się w tym położeniu, że będzie za późno? (...) Przejście do nowej taktyki jest koniecznością, nawet gdyby ta doprowadziła do powstania, utopionego we krwi. Taniej nas to będzie kosztowało niż dzisiejsza martwota". (J. Piłsudski "Pisma zbiorowe. Uzupełnienia").

Krakowska konferencja CKR przyjęła wnioski Piłsudskiego o konieczności rozbudowy Organizacji Bojowej wszędzie tam, gdzie będą ku temu warunki, oraz o urządzeniu w Warszawie jawnej manifestacji "z przygotowaniem do oporu zbrojnego w razie brutalności władzy".

Pierwszą z bojówek, mającą ochraniać manifestacje, tworzył już od maja 1904 r. na polecenie organizacji warszawskiej Bronisław Berger ("Kuroki"), współpracował z nim Walery Sławek.

Decyzje podjęte przez CKR w Krakowie zbiegły się w czasie z ogłoszeniem przez władze carskie w Królestwie mobilizacji rezerwistów. Zarządzenie to dodatkowo zwiększyło ogromne napięcie społeczne i wywołało opór. W sumie wcielonych do armii rosyjskiej i wysłanych na Daleki Wschód zostało kilkadziesiąt tysięcy Polaków.

28 października 1904 r. warszawski komitet PPS zorganizował na Lesznie przy ul. Karmelickiej pierwszą antymoblizacyjną manifestację, krwawo rozpędzoną przez kozaków i policję. W wyniku ich interwencji około 80 osób zostało rannych.

Kolejnym protestem wobec mobilizacji był bunt ponad tysiąca rezerwistów, do którego doszło 10 listopada 1904 r. na Dworcu Petersburskim w Warszawie. Również i on został w sposób brutalny stłumiony.

W niedzielę 13 listopada 1904 r. pod kierownictwem stojącego na czele organizacji warszawskiej PPS Józefa Kwiatka zorganizowano kilkutysięczną demonstrację na Placu Grzybowskim. Zapowiadały ją odezwy "Do robotników", "Do młodzieży" i "Do ogółu ludności".

Jej przebieg tak przedstawiał prof. A Garlicki: "Na podwórkach przy placu Grzybowskim i w okolicy rozlokowano kozaków i policję. Usiłowano powstrzymać napływających na plac ludzi, lecz bezskutecznie. W południe na placu i sąsiednich ulicach były już tłumy. Wezwania policji do rozejścia się nie dawały żadnych rezultatów. Gdy o 13 ludzie zaczęli wychodzić z kościoła, do stojącej przy wyjściu grupy około 60 bojowców podeszła siostra Stefana Okrzei i wyjęła spod bluzki czerwony sztandar z napisem "PPS. Precz z wojną i caratem. Niech żyje wolny, polski lud!". Okrzeja wzniósł sztandar i zaintonowano 'Warszawiankę'. Pochód ruszył w stronę ul. Bagno. W tym momencie z pobliskiej bramy wybiegło kilkudziesięciu policjantów. Płazując szablami tłum przedzierali się do sztandaru.