Pius XII: bardzo ważny pontyfikat XX w.

Pontyfikat Piusa XII, Eugenio Marii Giuseppe Giovanni Pacellego (2 marca 1939- 9 października 1958) należał do najważniejszych pontyfikatów XX wieku. Opinię tę wyraził pół roku temu redaktor naczelny „L'Osservatore Romano” Giovanni Maria Vian, nawiązując do dramatycznych dziejów minionego stulecia.

Eugenio Maria Giuseppe Giovanni Pacelli urodził się w rodzinie adwokata konsystorii. Pochodził ze szlachty związanej z Watykanem. Był synem Filipa i Virginii Graziosi.

Od dzieciństwa wykazywał zamiłowanie do języków, zwłaszcza łaciny, oraz antyku i muzyki. Często na posiłkach zjawiał się z lekturą w ręku. Już jako pięciolatek podjął się katechizacji pięcioletniego synka dozorcy w ich domu. Był ministrantem w kościele Chiesa Nuova, a jego ulubioną zabawą było odprawianie udawanych mszy. W 1894 r. uzyskał maturę w Liceum Visconti i wstąpił do seminarium duchownego. W Collegium Capranica studiował filozofię oraz matematykę i grekę. W 1895 r. przeniósł się do rzymskiego Seminarium św. Apolinarego, a na Uniwersytecie Rzymskim uczęszczał na wykłady z literatury i historii. Od 1899 r. kontynuował studia prawnicze na Uniwersytecie Gregoriańskim. Święcenia kapłańskie otrzymał 2 kwietnia 1899. W 1902 r. Uzyskał tytuł doktora obojga praw. Odbył praktykę w Sekretariacie Stanu, a od 1903 r. był minutantem. 1905 r. został prałatem domowym i rozpoczął współpracę z Pietro Gasparrim – późniejszym sekretarzem stanu. W 1911 r. objął stanowisko podsekretarza, w 1912 r. prosekratarza, a w 1914 r. sekretarza Kongregacji ds. Kościoła. Pacelli negocjował konkordat z Serbią, podpisany bezpośrednio przed pierwszą wojną światową, który wywołał sprzeciw w Austro-Węgier, które dotychczas miały zwierzchnictwo nad Kościołem serbskim.

3 kwietnia 1917 papież Benedykt XV mianował go nuncjuszem w Monachium w Bawarii, a następnie konsekrował go na biskupa tytularnego Sardes. 18 maja 1917 roku Pacelli wyruszył do Monachium. W następnych latach zaprzyjaźnił się z mieszkającym wtedy w Monachium Dietrichem von Hildebrandem i jego żoną Małgorzatą. Ze spotkań tych Hildebrand wyniósł obraz Pecelli'ego jako męża wielkiego formatu, cechującego się intensywną duchowością.

W 1920 r. Eugenio Pacelli otrzymał nominację na nuncjusza w Berlinie. 16 grudnia 1929 otrzymał kapelusz kardynalski. W 1930 r. został sekretarzem stanu.

W 1933 roku przyczynił się do podpisania konkordatu z III Rzeszą. Negocjował go z Hitlerem. Traktat ten pozwalał uzyskać status prawny dla działalności niemieckich katolików w III Rzeszy. Był zdecydowanym przeciwnikiem nazimu. Współpracował z Piusem XI w redakcji potępiającej hitleryzm encykliki „Mit brennender Sorge” z 1937 r. Po śmierci papieża Piusa XI konklawe trwające tylko jeden dzień dokonało 2 marca 1939 wyboru Eugenio Pacellego na papieża. Przyjął on imię Piusa XII.

Pierwsze sześć lat jego pontyfikatu przypadło w okresie II wojny światowej. Pius XII przychylnie był nastawiony do narodowo-katolickich rządów gen. Francisca Franco w Hiszpanii oraz Antonia Salazara w Portugalii. Ze względów politycznych dobre stosunki utrzymywał również z dyktatorem Włoch, Benito Mussolinim oraz z ks. Tiso rządzącym na Słowacji a także z Ante Paveliciem.

Znanych jest wiele świadectw Żydów uratowanych dzięki Piusowi XII, którzy publicznie dziękowali mu za ocalenie. We wrześniu 1945 r. Światowy Kongres Żydów ofiarował 20 tys. dolarów na prowadzone przez Watykan instytucje charytatywne w dowód uznania tego, co Stolica Święta uczyniła dla ratowania Żydów przed prześladowaniami faszystowskimi i nazistowskimi. 29 listopada 1945 w Watykanie za wysiłki na rzecz ratowania Żydów papieżowi podziękowała delegacja 80 byłych więźniów obozów koncentracyjnych. W czasie wojny organizacje kościelne ocaliły 500-800 tys. Żydów. Zdaniem izraelskiego teologa i historyka Pinchasa Lapide Kościół Piusa XII uratował od pewnej śmierci z rąk nazistów 860 tysięcy Żydów. Liczba ta dalece przekracza efekty działań innych instytucji religijnych czy akcji ratunkowych podejmowanych przez państwa”. Uważał, że otwarta krytyka Hitlera doprowadziłaby do katastrofy. Dzięki poparciu Piusa XII deportacji uniknęło około 80 tys. węgierskich Żydów, zaś kolejnych 12 tys. z całej Europy otrzymało wizy do Dominikany.

Z dokumentów watykańskich wynika, że papież działał w zakresie ratowania Żydów na Słowacji i Chorwacji. Świadczy o tym także list, który dotarł 11 czerwca 1943 do delegata apostolskiego ze Stambułu abp Angelo Roncallego od członka komisji pomocy Żydom europejskim, Meira Touval-Weltmanna. List wyrażał podziękowanie za pomoc Stolicy Apostolskiej w ratowaniu Żydów. Tezy krytyczne zatem wobec papieskiej dyplomacji podczas II wojny światowej, są coraz częściej – w miarę dostępu do dokumentów – podawane w wątpliwość przez badaczy papieskiej dyplomacji.

Odnajdywane dokumenty rzucają też nowe światło na plany Hitlera wobec Piusa XII. Dyktator w 1943 roku planował porwanie lub nawet zabicie papieża. Z dokumentów przebadanych przez niemieckiego jezuitę Petera Gumpela wynika, że Pius XII przygotował się na ew. internowanie: zdecydował, że wraz z momentem jego pojmania zrzeka się swojej funkcji, nakazując kardynałom wybranie nowego papieża i - w razie potrzeby - przeniesienie stolicy apostolskie.

Do bardzo znaczących elementów historii Piusa XII należy zaliczyć relację przyjaźni, która wywiązała się między nim a naczelnym rabinem Rzymu Izraelem Zolli. Relacja ta została uwieńczona konwersją rabina do Kościoła Katolickiego i przyjęciem na chrzcie, w dowód wdzięczności, świeckiego imienia Piusa XII.

W styczniu 2007 r. Ion Mihai Pacepa opublikował w National Review artykuł, w którym twierdzi, że brał udział w zmontowanej przez KGB operacji mającej na celu oczernienie Piusa XII jako sympatyka nazistów, antysemitę zachęcającego Hitlera do przeprowadzenia Holocaustu. Według Pacepy w watykańskich dokumentach dostarczonych KGB przez rumuński wywiad nie było żadnych kompromitujących papieża informacji.

Jeden z najwybitniejszych znawców archiwów watykańskich bardzo dobitnie polemizuje z tezami przypisującymi Piusowi XII jakiekolwiek sprzyjanie faszyzmowi, określając je mianem płytkich intelektualnie i irracjonalnie antyklerykalnych. 15 września 2008 r. rozpoczęło się w Rzymie międzynarodowe sympozjum mające na celu wydobywanie prawdy o papieżu Piusie XII, szczególnie w aspekcie jego postawy wobec Żydów w czasie II wojny światowej. Należy zaznaczyć, że w ogłoszonej 20 października 1939 encyklice Summi Pontificatus potępił rozpętanie II wojny światowej przez totalitaryzm Niemiec nazistowskich.

W encyklice Mystici Corporis Christi, ogłoszonej 29 czerwca 1943 r., Pius XII przedstawił naturę Kościoła jako Mistycznego Ciała Chrystusa. Zaapelował w niej również o jedność chrześcijan.

13 lipca 1949 wydał dekret nakładający ekskomunikę na członków partii komunistycznych.

W encyklikach: Orientalis Ecclesiae decus i Sempiternus Rex z 8 września 1951 podjął tematykę święceń diakonów, kapłanów i biskupów.

W wydanej 1 listopada 1950 konstytucji apostolskiej Munificentissimus Deus Pius XII ogłosił – „na usilne prośby wiernych” - dogmat o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny.

Encykliką Ad coeli reginam z 11 października 1954 wprowadził maryjne Święto Królowej Świata.

Encyklika Divino afflante Spiritu z 1943 r. otworzyła pole do zmian w katolickiej biblistyce, postulując wykorzystanie języków oryginalnych w tłumaczeniach na języki narodowe, zamiast jak dotąd Wulgaty.

W 1951 r. rozpoczął reformę tygodnia liturgicznego. Ujednolicił post eucharystyczny oraz wprowadził możliwość odprawiania wieczornych Msze Świętych. Dopuścił do częściowego stosowania języków narodowych w liturgii Eucharystii oraz do liturgii niektórych sakramentów.

Był pierwszym papieżem, który uznał znaczenie objawień w Fátimie.

Pius XII zezwolił na prowadzenie na szeroką skalę wykopalisk archeologicznych pod Bazyliką św. Piotra, które miały na celu zidentyfikowanie grobu apostoła św. Piotra.

Doprowadził do otwarcia nowoczesnego centrum radiowego w Santa Maria di Galeria. Był pierwszym papieżem, który stał się znany za pośrednictwem nie tylko radia, ale i telewizji. Audiowizualnym środkom masowego przekazu poświęcił obszerną encyklikę Miranda Prorsus.

Jego oficjalne wypowiedzi były, po Piśmie Świętym, najczęściej cytowanymi dokumentami w trakcie Soboru Watykańskiego II

Dzięki jego inicjatywie, zrealizowanej w 1965 r., powstało przeznaczone dla chłopców edukacyjno-wychowawcze Centrum ELIS w Rzymie.