Co z majątkami Niemców w Polsce?

Powodem pytania pierwszego prezesa SN są rozbieżności w interpretacji przepisów dotyczących majątków byłych obywateli Rzeszy, którzy dzięki potwierdzeniu narodowości polskiej uzyskali polskie obywatelstwo i zatrzymali swoje majątki (na podstawie art. 2 ust. 1 lit. b dekretu z 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich).

Ci z nich, którzy wyjechali w latach 1956-1984 do RFN i do NRD, stracili obywatelstwo. Przez jakiś czas były zresztą co do tego wątpliwości. Ostatecznie jednak w orzecznictwie sądów administracyjnych i Sądu Najwyższego przeważyło stanowisko, że taki właśnie był skutek uchwały Rady Państwa z 1956 r. w sprawie zezwolenia na zmianę obywatelstwa polskiego repatriantom niemieckim.

Utrata obywatelstwa przez tę grupę przesiedleńców pociągnęła za sobą utratę należących do nich nieruchomości. Prawną podstawą stał się tu art. 38 ust. 3 ustawy z 1961 r. o gospodarce gruntami w miastach i osiedlach. W myśl tego przepisu nieruchomości osób, które na podstawie dekretu z 1946 r. zachowały majątki i uzyskały polskie obywatelstwo, a następnie w związku z wyjazdem z kraju utraciły je lub utracą, przeszły z mocy prawa (automatycznie) na własność państwa. Wątpliwość prawna, przedstawiona przez pierwszego prezesa SN, nie dotyczy tych osób ani ich spadkobierców.

W pytaniu chodzi o spadkobierców osób, które na podstawie dekretu z 1946 r. zachowały majątki i nie opuściły Polski. Wątpliwość sprowadza się do pytania, czy jeśli spadkobiercy ci, z powodu przesiedlenia się w latach 1956-1984 r. do RFN i NRD, zostali zwolnieni z polskiego obywatelstwa, utracili w konsekwencji także odziedziczone nieruchomości. Słowem, czy art. 38 ust. 3 ustawy z 1961 r. obejmuje także ich.

Dotychczas w trzech orzeczeniach Sąd Najwyższy uznał, że przepis ten nie obejmuje spadkobierców (sygn.: IV CK 304/05; IV CK 306/05; IV CSK 152/10). Sąd przyjął bowiem, że art. 38 ust. 3 ustawy z 1961 r., jako wyjątkowy, nie może podlegać wykładni rozszerzającej.

Są jednak ważne argumenty za uznaniem, że jest inaczej i że na podstawie tego przepisu spadkobiercy, którzy repatriowali się do Niemiec, utracili własność. Zdaniem pierwszego prezesa SN, przemawia za tym przede wszystkim zasada, że spadkobiercy są następcami prawnymi spadkodawców także w zakresie sytuacji prawnej odziedziczonych po nich nieruchomości.

"Należy też sięgnąć do wykładni funkcjonalnej art. 38 ust. 3 ustawy z 1961 r." - argumentuje pierwszy prezes SN w uzasadnieniu pytania prawnego. "W przeciwnym razie może to doprowadzić do rażąco niesprawiedliwych lub irracjonalnych konsekwencji oraz pominięcia racji prawnych, społecznych, ekonomicznych i moralnych" - dodaje.

Termin posiedzenia, na którym Sąd Najwyższy rozpatrzy to pytanie, nie został jeszcze wyznaczony. SN odpowiada na pytania pierwszego prezesa w powiększonym składzie siedmiu sędziów. Pytanie prawne ma w Sądzie Najwyższym sygnaturę: III CZP 88/11.

Wśród trzech spraw, w których Sąd Najwyższy uznał, że art. 38 ust. 3 ustawy z 1961 r. nie dotyczy spadkobierców, jest też głośna sprawa Agnes Trawny, dotycząca gospodarstwa i domu w miejscowości Narty na Mazurach (wyrok SN z 3 grudnia 2005 r., sygn. IV CK 304/05).

Gospodarstwo to należało do jej ojca, który zmarł w 1954 r. W wyniku działu spadku Agnes Trawny stała się w 1970 r. jego wyłączną właścicielką. W 1977 r., po zadeklarowaniu narodowości niemieckiej, uzyskała zgodę Rady Państwa na wyjazd na stałe do Niemiec i zwolnienie z obywatelstwa polskiego. Po wygranej w Sądzie Najwyższym została wpisana ponownie do księgi wieczystej gospodarstwa. Dom w Nartach odzyskała fizycznie po wielu perypetiach dopiero jesienią 2011 r. (domu nie chcieli opuścić mieszkańcy, których w domostwie ulokowało nadleśnictwo).