Zabór i rewindykacja dóbr kościelnych

Częściowe zadośćuczynienie w wolnej Polsce

W 1989 r. polskie państwo uznało swoją winę wobec Kościoła i zadeklarowało wolę naprawienia krzywd. Decyzja taka podjęta została w burzliwym okresie przemian tego czasu, a jej prawnym wyrazem była uchwalona przez Sejm 17 maja 1989 r. ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego, w której znalazł się rozdział nt. regulacji spraw majątkowych Kościoła. Rozstrzyga on sposobie przywracania w postępowaniu regulacyjnym własności upaństwowionych nieruchomości kościelnych, których przejęcie przez państwo nastąpiło z pogwałceniem wprowadzonych przez samych komunistów przepisów, bądź bez jakiegokolwiek tytułu prawnego. W tym celu utworzono Komisję Majątkową.

Szczegółowo pracę Komisji określa "Zarządzenie Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z 8 lutego 1990 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania regulacyjnego w przedmiocie przywrócenia osobom prawnym Kościoła katolickiego własności nieruchomości lub ich części" oraz "Rozporządzenie Rady Ministrów z 21 grudnia 1990 r. w sprawie wyłączania nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz kościelnych osób prawnych".

Warto zaznaczyć, że w późniejszym okresie w ślad za Komisją Majątkową zostały powołane – na mocy odpowiednich ustaw – analogiczne komisje ds. rozpatrzenia kwestii rewindykacyjnych innych Kościołów i związków wyznaniowych: Komisja Regulacyjna ds. Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Komisja Regulacyjna ds. Gmin Wyznaniowych Żydowskich, Komisja Regulacyjna ds. Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz Międzykościelna Komisja Regulacyjna rozpatrująca roszczenia innych związków wyznaniowych.

Co można było odzyskać?

Wskazane akty prawne stanowiły, że przedmiotem wszczęcia postępowania regulacyjnego przed Komisją Majątkową mogą być nieruchomości lub ich części zagarnięte na podstawione ustawy o dobrach martwej ręki, o ile nie wydzielono z nich gospodarstw rolnych proboszczów, diecezji bądź seminariów duchownych. Także grunty leśne, o ile stanowiły część przejętych nieruchomości ziemskich. Dodatkowo postępowaniem regulacyjnym mogą zostać objęte upaństwowione nieruchomości kościelne, jeżeli zostały wywłaszczone, a odszkodowanie nie zostało wypłacone lub nie zostało podjęte.

Jeśli chodzi o majątek stowarzyszeń kościelnych lub zgromadzeń bezhabitowych, przedmiotem postępowania mogą być te dobra, które zostały przejęte na drodze rozporządzenia Ministra Administracji Publicznej z 10 marca 1950 r. o likwidacji tych stowarzyszeń. Postępowanie dotyczyć mogło także upaństwowionych nieruchomości fundacji kościelnych jak i mienie kościelnych osób prawnych upaństwowione po 1948 r. w trybie egzekucji zaległości podatkowych.

Postanowiono również, że regulacja nie może naruszyć praw nabytych przez osoby trzecie, w szczególności przez inne związki wyznaniowe lub rolników indywidualnych. W takich wypadkach postanowiono przydzielać podmiotom kościelnym mienie zastępcze lub wypłacać odszkodowanie.

Jak pracuje Komisja Majątkowa?

Członkowie Komisji Majątkowej wyznaczani są na zasadzie parytetu przez stronę rządową i kościelną - po sześciu. Ze strony rządu robi to Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, a Kościoła Sekretarz Generalny Episkopatu. Obsługę administracyjną Komisji Majątkowej zapewnia Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Jej siedziba mieści się w jednym z budynków MSWiA w Warszawie. Członkowie Komisji pracują w trzech czteroosobowych zespołach orzekających, po dwóch z każdej strony. Każdy z członków w swoim referacie ma konkretne sprawy, które prowadzi. Członkowie Komisji nie pobierają wynagrodzenia, lecz diety.

Komisja ta nie wchodzi w skład Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, stąd minister spraw wewnętrznych nie jest organem nadzorującym jej działalność. Komisja Majątkowa jest niezależnym bytem prawnym i jedynym organem kompetentnym do przeprowadzenia wspomnianych uregulowań.

Stroną postępowania jest poszkodowany podmiot kościelny, który przedstawia roszczenie do Skarbu Państwa. Skarb Państwa reprezentuje najczęściej Agencja Nieruchomości Rolnych, gdyż ona zarządza nieruchomościami państwowymi. Gdy roszczenie dotyczy nieruchomości leśnych, to Skarb Państwa reprezentują Lasy Państwowe. Czasami także Agencja Mienia Wojskowego. Według procedury to wnioskodawca wskazuje Komisji Majątkowej nieruchomość zamienną, którą jest zainteresowany dla zaspokojenia roszczeń.

Najprostszym rozwiązaniem jest dobrowolna ugoda. Komisja może zatwierdzić ugodę między stronami, której nadaje klauzulę wykonalności. Jeśli strony nie są w stanie dojść do ugody, to komisja jest zobowiązana do wydania orzeczenia.

Aby zatwierdzić ugodę lub wydać orzeczenie wymagana jest zgodna decyzja składu orzekającego. Jeśli stanowiska członków Komisji strony kościelnej i rządowej są rozbieżne, to następuje tzw. nieuzgodnienie stanowisk. Wnioskodawca może wtedy w ciągi sześciu miesięcy wnieść sprawę do sądu, który ją rozstrzygnie z uwzględnieniem przepisów prawa w oparciu o które działa Komisja Majątkowa.

Przepisy powołujące Komisję Majątkową mówią, że wniosek należy załatwić w okresie nie dłuższym niż trzy miesiące, a w sprawach skomplikowanych okres ten wynosi sześć miesięcy od wszczęcia postępowania. Praktyka jest zupełnie inna. Komisja pracuje od niemal osiemnastu lat, wiele spraw nie jest załatwianych latami.