O relacjach Państwo – Kościół

Poniżej prezentujemy pełną treść dokumentu:

„Relacje Państwo – Kościół uregulowane w prawie polskim nie nasuwają poważniejszych zastrzeżeń. Stan ten starają się jednak zakłócać niektóre siły polityczne kwestionując obecność Kościoła w życiu publicznym – tak, jak np. ostatnio - występując przeciwko nauczaniu religii w szkołach publicznych, czy sprzeciwiając się jego prawu do publicznego wypowiadania się w sprawach moralnych. Warto dlatego przypomnieć stan prawny, a następnie, w kontekście problemów światopoglądowych, przedstawić główne dylematy dotyczące praktyki prawno-politycznej oraz zaproponować stosowne rozwiązania.

1. Podstawowymi aktami prawnymi regulującymi relacje Państwo-Kościół w Polsce są: Konstytucja RP, Konkordat (umowa między Stolicą Apostolska i Rzecząpospolitą Polską), a także szczegółowe przepisy zawarte np. w ustawach: o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP, o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, w przepisach dotyczących oświaty, stanu cywilnego itd. Konstytucja m.in. zapewnia każdemu wolność sumienia i religii, możliwość uzewnętrzniania publicznie lub prywatnie swojej religii, rodzicom przyznaje prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego oraz religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami, stwierdza, że religia może być przedmiotem nauczania w szkole itd. (por. np. art. 48 i art. 53 Konstytucji).

Z tymi sformułowaniami Konstytucji zgodne są postanowienia Konkordatu. Potwierdza on w art. 1, że „…Państwo i Kościół Katolicki są – każde w swojej dziedzinie – niezależne i autonomiczne oraz zobowiązują się do pełnego poszanowania tej zasady we wzajemnych stosunkach i we współdziałaniu dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego.” Konkordat ponadto gwarantuje, że Państwo zapewnia Kościołowi Katolickiemu swobodne i publiczne pełnienie jego misji (art. 5), a także – uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci oraz zasadę tolerancji – postanawia, że Państwo gwarantuje, iż szkoły publiczne oraz przedszkola prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej organizują, zgodnie z wolą zainteresowanych, naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych (art. 12).

Powyższe postanowienia Konstytucji oraz umowy międzynarodowej, jaką jest Konkordat, nie mogą być jednostronnie zmieniane na żądanie jednego z ugrupowań politycznych. Dziwić więc może kwestionowanie zawartych tam regulacji prawnych, które już od wielu lat dobrze funkcjonują, nie wywołując żadnych zasadniczych konfliktów. Inną sprawą są trudności władz oświatowych związane z nauczaniem etyki, która ma stanowić alternatywę dla lekcji religii. Za te trudności nie można więc winić Kościoła Katolickiego, ani obowiązującego prawa.

2. Relacje Państwo - Kościół łączą się z szerszym i bardziej podstawowym problemem aktywności Państwa w kontekście światopoglądowym. W cywilizacji euro-amerykańskiej dominuje przekonanie, że państwo powinno mieć charakter świecki. Ten wyrosły z idei Rewolucji Francuskiej pogląd jest jednak często błędnie utożsamiany z laicyzmem, który postuluje zamknięcie religii w sferze życia prywatnego jednostki, co w praktyce oznacza czynną ateizację.

Zasada świeckości państwa powinna być rozumiana jedynie w ten sposób, że władze publiczne nie będą narzucały obywatelom wyznawania określonej religii lub ideologii. Świeckość państwa nie polega zatem na usuwaniu krzyży z przestrzeni publicznej lub religii ze szkół, ale raczej na dbaniu o to, aby nie było dyskryminacji z powodu światopoglądu (np. poprzez wprowadzania zakazów dotyczących symboli religijnych).

Źródłem wielu nieporozumień jest teoretycznie poprawna zasada aksjologicznej bezstronności (neutralności) państwa. Wyrażona ona zastała także w Konstytucji RP, która w art. 25 stanowi m.in. że „…Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych…”.

Powyższe postanowienie Konstytucji pozornie brzmi bardzo przekonująco. Ma jednak poważną wadę: jest niemożliwe do spełnienia. Stanowi tylko pustą deklarację. Władze publiczne nie mogą bowiem uchylać się od zajmowania stanowiska w sprawach o fundamentalnym znaczeniu nie tylko dla życia poszczególnych osób, ale także dla wspólnot, które tworzą lub w których żyją obywatele. Chodzi tu o już obowiązujące, czy dopiero proponowane regulacje prawne dotyczące np. ochrony życia, związków homoseksualnych, życia rodzinnego, treści programów szkolnych, wielu spraw związanych z etyką, sumieniem, religią itd.

Gdyby w sprawach nauczania religii Państwo miało być rzeczywiście bezstronne, to nie powinno się tymi sprawami w ogóle zajmować (np. zakazywać, czy nakazywać czegokolwiek w tym zakresie). Jest to jednak niemożliwe. Wymagają tego różne względy organizacyjne, finansowe, ale przede wszystkim ideowe, wynikające z woli zainteresowanych. Państwo wkraczając na te obszary nigdy nie jest bezstronne. Musi bowiem oprzeć się na określonym światopoglądzie.

W naszym kręgu kulturowym, w tym zwłaszcza w Polsce, najczęściej ma do wyboru albo światopogląd materialistyczny (ateistyczny), albo światopogląd oparty na nauce Kościoła Katolickiego. Innej możliwości w praktyce nie ma. Dotyczy to większości najważniejszych problemów związanych z przekonaniami religijnymi, światopoglądowymi i filozoficznymi obywateli, które każde państwo zmuszone jest jakoś regulować prawnie. Jeżeli np. państwo obejmuje ochroną prawną cały proces ludzkiego życia, albo legalizuje przerywanie tego życia w arbitralnie określanym przez siebie momencie, sytuacji ekonomicznej, czy zdrowotnej lub pozostawia osobom trzecim decyzję o życiu innych, to nie można nazywać tego bezstronnością prawodawcy. Prawodawca może jedynie zastępować rozwiązania oparte na jednym światopoglądzie regulacjami zgodnymi z innym światopoglądem. Musi jednak zawsze stanąć po stronie określonych poglądów.