Jak wybiera się papieża?

W pierwszych wiekach, gdy chrześcijaństwo dopiero zdobywało ówczesny świat, ograniczony zresztą w praktyce do Ziemi Świętej oraz Rzymu i Grecji, a rzeczywista władza biskupa Rzymu nie wykraczała poza to miasto, papieża wybierali wszyscy wierni, obecni na miejscu, spośród kapłanów (prezbiterów) stolicy Imperium. Starano się oczywiście brać pod uwagę ich gorliwość, znajomość i siłę wiary, a także zdolności organizacyjne.

Pierwsza, znana dokładnie data dotycząca wyboru papieża to 28 września 235, kiedy to ustąpił z urzędu św. Poncjan (21 VII 230-28 IX 235), zesłany przez władze rzymskie do kamieniołomów na Sycylii i tam zmarły później jako męczennik. Zrzekł się on godności biskupa Rzymu, aby ułatwić wybór swego następcy. Został nim św. Anter (2 XI 235-3 I 236), który rządził Kościołem rzymskim tylko kilka tygodni, gdyż również prawdopodobnie zginął jako męczennik.

Pamiętajmy, że jeszcze do początku IV wieku trwały, z większym lub mniejszym nasileniem, prześladowania młodej jeszcze religii i większość ówczesnych biskupów Wiecznego Miasta przypłaciła własnym życiem wierność Chrystusowi i Kościołowi. To spowodowało m.in., że po śmierci św. Fabiana (10 I 236-20 I 250) jego następcę można było wybrać dopiero w rok później – został nim św. Korneliusz (251-53).

Jeszcze dłuższe przerwy, również z powodu prześladowań, nastąpiły po śmierci: św. Sykstusa II (30 VIII 257-6 VIII 258) – prawie 2 lata i św. Marcelina (296-304) – niemal 4 lata, następny papież, św. Marceli został wybrany w maju 307 r.

Sytuacja zmieniła się, gdy w wyniku Edyktu Mediolańskiego z 313 r. ustały prześladowania i nowa wiara szybko zdobywała sobie coraz więcej wyznawców. Co prawda jeszcze przez wiele stuleci wybór kolejnego papieża był wewnętrzną sprawą „ludu rzymskiego”, w praktyce jednak najwięcej do powiedzenia mieli najbardziej wpływowi członkowie miejscowego duchowieństwa. W 769 r. synod na Lateranie postanowił (a zatwierdził to ówczesny papież Stefan III [768-72]), że prawo wyboru mają tylko kardynałowie dwóch kategorii: biskupi i prezbiterzy (więc bez diakonów, a tym bardziej niższego duchowieństwa i świeckich).

Od końca IV w. znaczny wpływ na wybory zdobyli sobie cesarze bizantyńscy. Jako władcy drugiej części Cesarstwa, a zarazem Nowego Rzymu – prawdziwie chrześcijańskiego, w odróżnieniu od Pierwszego Rzymu, który upadł i był ponoć pogański – zastrzegli sobie prawo zatwierdzania wyboru.

I właśnie w połowie VIII w. (a więc mniej więcej w czasie wspomnianego synodu na Lateranie) praktyka ta ustała. W zamian wpływy zdobyli władcy świata zachodniego, najpierw Frankowie, a następnie Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Zwiększające się wpływy i naciski czynnika świeckiego na cały Kościół, w tym na elektorów papieskich prowadziły nieraz do sporów wokół osoby przyszłego papieża i do wyborów antypapieży, co przedłużało i utrudniało wybory.

Jeśli czas prześladowań uniemożliwiał niekiedy szybki wybór kolejnego papieża, to po edykcie Konstantyna doszło do przypadków odwrotnych, gdy nowego papieża wybierano niemal natychmiast po śmierci poprzednika.

Tak było np. w V i VI wieku, gdy kolejni papieże, zresztą na ogół po krótkich, kilkuletnich rządach w Kościele, umierali, ich następców wybierano często już po 2-3 dniach. Na przykład po odejściu do wieczności św. Zozyma 26 grudnia 418 – jego następcę, św. Bonifacego I wybrano już w dwa dni potem (według niektórych źródeł, nawet w dniu śmierci Zozyma). A gdy ten umarł 4 września 422, następnego papieża, św. Celestyna I wybrano już 10 tegoż miesiąca, jego zaś następcę (Celestyn zmarł 27 lipca) – św. Sykstusa III – po 4 dniach (31 lipca 432).

Św. Hormizdas został papieżem 20 lipca 514, dokładnie na drugi dzień po śmierci św. Symmacha (498-514), który zresztą sam objął tron papieski w trzy dni po zgonie Anastazego II (496-498), a ten z kolei też w 3 dni po odejściu do Pana św. Gelazego (492-96). Po śmierci św. Feliksa IV (12 VII 526-20 lub 22 IX 530) jego następcę Bonifacego II wybrano tego samego dnia, aby w ten sposób nie dopuścić do wyboru antypapieża Dioskura, którego zwolennicy obrali biskupem Rzymu w tym samym dniu.

Kardynałowie

Jak wiadomo, od dawna papieża wybierają tylko kardynałowie, a od ponad 40 lat jedynie ci, którzy w chwili wyborów mieli mniej niż 80 lat. Przyjrzyjmy się, choćby w wielkim skrócie, jak to wyglądało wcześniej.

Instytucja kardynalatu w Kościele zachodnim (na Wschodzie jest ona nieznana) sięga mniej więcej IV w. i początkowo ograniczała się tylko do duchowieństwa samego Rzymu. Oznaczała ona kapłanów i diakonów z najbliższego otoczenia papieża, zwanych „cardinales”, czyli głównymi.

Z czasem zaczęto używać tego łacińskiego słowa w odniesieniu do niektórych ważniejszych biskupstw poza Wiecznym Miastem w Italii i poza nią, np. Mediolanu, Neapolu, Kolonii, Trewiru, Santiago de Compostela itp. Dawny podział na kardynałów wywodzących się z szeregów biskupów, księży (prezbiterów) i diakonów pozostał do dziś w postaci trzech kategorii kardynałów z tymi właśnie dodatkami. Najwięcej jest kardynałów-prezbiterów, obecnie ponad 100, podczas gdy kardynałów-biskupów jest 6, a diakonów - 12.

Od mniej więcej 1150 r. istnieje Kolegium Kardynalskie, którego honorowym przewodniczącym, czyli tzw. dziekanem, jest każdorazowy kardynał-biskup Ostii (od 27 kwietnia 2005 jest nim kard. Angelo Sodano). Od połowy XI w. tylko to grono, czyli kardynałowie mają prawo wybierać kolejnych papieży, o czym poniżej. Dodajmy jeszcze, że w ciągu wieków zmieniała się liczba i rozszerzał się skład narodowy członków Kolegium: od kilkunastu i tylko Włochów do ponad 200 obecnie i z prawie 70 krajów świata.

6 grudnia 1058 po raz pierwszy papieża (Mikołaja II) wybrali sami kardynałowie, i to wyłącznie z kategorii biskupów, a pierwsza elekcja, w której wzięli udział kardynałowie wszystkich trzech grup: biskupi, prezbiterzy i diakoni, odbyła się 14 lutego 1130, gdy wybrano Innocentego II. Ale na ostateczne zatwierdzenie tej zasady trzeba było czekać do 1179, kiedy to Sobór Laterański III wydał odpowiedni przepis w tej sprawie (potwierdzony przez Aleksandra III).

Był to pierwszy krok w kierunku znanej dzisiaj praktyki konklawe, choć nie używano jeszcze tej nazwy. Ustalono wówczas, że dla ważnego wyboru biskupa Rzymu potrzebna jest większość 2/3 głosów, a aby zapobiec zbytniemu przeciąganiu się obrad, od 9. dnia głosowania elektorom miano zmniejszać ilość i jakość dostarczanego pożywienia, ograniczając je do chleba, wody i wina.