Od "Rerum novarum" do "Caritas in veritate"

Drugim ważnym dokumentem tego papieża o szeroko rozumianej tematyce społecznej była encyklika „Pacem in terris” z 11 kwietnia 1963. Na niespełna trzy miesiące przed śmiercią Jan XXIII ogłosił dokument o „pokoju na ziemi wśród wszystkich ludów w prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności”. Po raz pierwszy zwierzchnik Kościoła katolickiego zwracał się nie tylko do katolików, ale do wszystkich ludzi dobrej woli na ziemi. W swym dokumencie przypomniał tradycyjne, ale na nowo jak gdyby odczytane katolickie nauczanie o prawach i godności osoby ludzkiej. Wymienił wśród nich prawa: do życia i zaspokojenia potrzeb godnych człowieka; do zaspokojenia potrzeb moralnych i kulturalnych; do oddawania czci Bogu zgodnie ze słusznymi nakazami sumienia; do wolności wyboru stanu życiowego; do wolności życia gospodarczego; do wolności zgromadzeń i stowarzyszeń; do emigracji i migracji; do porządku społeczno-prawnego oraz do ochrony swych praw. Papież odwoływał się w swym dokumencie do „znaków czasu”, czyli do właściwego odczytywania, w duchu wiary Chrystusowej, zmieniających się warunków i okoliczności otaczającego świata.

Następca Papieża Dobroci – Paweł VI (1963-78) ogłosił również dwa ważne dokumenty o tematyce społecznej: encyklikę „Populorum progressio” – o popieraniu rozwoju ludów – z 26 marca 1967 i list apostolski „Octogesima adveniens”, znów nawiązujący do „Rerum novarum” w 80. rocznicę ukazania się tego dokumentu (z 14 maja 1971).

Encyklika nawiązywała do zakończonego dwa lata wcześniej Soboru Watykańskiego II i jego konstytucji „Gaudium et spes”. Nowość „Populorum progressio” na tle poprzednich dokumentów papieskich polegała m.in. na odejściu od nauczania św. Tomasza z Akwinu czy Ojców Kościoła na rzecz współczesnych autorów chrześcijańskich – duchownych i świeckich. Papież chciał w ten sposób przybliżyć swój dokument do dzisiejszego odbiorcy, a zarazem ukazać twórczy charakter myśli katolickiej i dowartościować go. Wspominał w swym dokumencie m.in. o integralnym (wszechstronnym) rozwoju człowieka i społeczeństw, o nadprzyrodzonym powołaniu człowieka oraz podkreślał, że doskonaląc świat, człowiek doskonali się sam. Wskazywał, że na ziemi nie ma granic na drodze tego doskonalenia się, jako że jego celem jest Bóg, z Którym doskonałe zjednoczenie nastąpi dopiero w wieczności. Niezwykle trafnym spostrzeżeniem tej encykliki jest zdanie, iż „rozwój jest nowym imieniem pokoju”.

Wybór postaci listu apostolskiego dla „Octogesima adveniens” podyktowany był chęcią uniknięcia zbyt oficjalnej i sztywnej formy zwracania się do świata, jaką jest encyklika. Papież zachęcał tam do współpracy katolików na płaszczyźnie społecznej z niechrześcijanami, wskazywał na pluralizm zadań i rozwiązań społecznych Kościoła, mówił o potrzebie odnowy stosunków międzynarodowych, która by uwzględniała takie nowe zjawiska jak międzynarodowy podział pracy, poprawa warunków światowej wymiany handlowej oraz kontrolę zysków i międzynarodowego systemu walutowego. Wspominał też o problemach związanych z urbanizacją i o zagrożeniu środowiska naturalnego i o wolności ludzi.

Dziełem Jana Pawła II są trzy ważne encykliki społeczne: „Laborem exercens” z 14 września 1981 – o pracy ludzkiej w 90. rocznicę „Rerum novarum”; „Sollicitudo rei socialis” z 30 grudnia 1987 – w 20. rocznicę „Populorum progressio” i „Centesimus annus” z 1 maja 1991 – w setną rocznicę pamiętnej encykliki Leona XIII. Każdy z tych dokumentów powstawał w nieco odmiennych warunkach i podejmował różne zagadnienia szczegółowe. Pierwszy z nich ukazał się w czasie, gdy w Polsce trwał eksperyment „Solidarności” i w jakimś stopniu do niego nawiązywał, choć przede wszystkim zawierał odniesienia do „Rerum novarum”. Ojciec Święty wyraźnie zaznaczył, że przedmiotem jego rozważań jest nie tyle praca, ile człowiek ją wykonujący, a praca ma służyć jego rozwojowi. Podkreślił również wartość i godność pracy ludzkiej, przejawiającą się w tym, że zarówno człowiek przemienia przyrodę, jak i spełnia sam siebie dzięki temu. Niewątpliwie nawiązując w pewnym stopniu do sytuacji w Polsce, papież wspomniał o prawie do strajku, podkreślając przy tym jego ostateczny i wyjątkowy charakter, gdy są wyczerpane wszelkie inne możliwości osiągnięcia swych praw przez pracowników.

Dwie pozostałe encykliki papieża-Polaka jeszcze bardziej rozwijają tradycyjną katolicką naukę społeczną, podkreślając zwłaszcza jej twórczy, a przy tym otwarty na dokonujące się wokoło przemiany, charakter.

Wspominając o społecznym nauczaniu Kościoła, należy pamiętać, że obejmuje ono nie tylko encykliki, ale także inne dokumenty i formy wypowiadania się papieży, jak również urzędów kurialnych (kongregacji, rad papieskich i innych organizmów).