Piotrkowska „Lista Kristmanna”

Niemieckie bomby spadły na Piotrków Trybunalski 2 września 1939 r., a już trzy dni później oddziały Wehrmachtu zajęły miasto. Zamordowanie ponad 600 mieszkańców w 51 egzekucjach podczas zaledwie dwóch pierwszych dni okupacji stanowiło zapowiedź gehenny czekającej 54 tys. piotrkowian, w tym ponad 13 tys. Żydów.

Tworzenie getta

21 września 1939 r. Reinhard Heydrich, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, wysłał do zarządców okupowanych miast telefonograf dotyczący „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Po zapoznaniu się z jego treścią Hans Drechsel, niemiecki komisarz Piotrkowa, rozłożył plan miasta, po czym wydał zarządzenie, według którego wszyscy piotrkowscy Żydzi między 8 a 31 października mieli obowiązek przenieść się do swej nowej „dzielnicy”. Nim jednak to się stało, Drechsel nałożył na gminę żydowską kontrybucję w wysokości 15 tys. zł. Tę kwotę należało wpłacić w ciągu tygodnia, a była – jak usłyszano – „odszkodowaniem za straty poniesione przez Niemców w czasie zdobywania Piotrkowa”.

Granice getta objęły najstarszą część historycznego i najsłabiej zurbanizowanego Piotrkowa – Stare Miasto i Podzamcze, łącznie 28 ulic, uliczek i placów ze 182 domami. Żydzi, przenosząc się do wyznaczonego rejonu, mogli zabrać jedynie pościel. Opuszczone przez nich domy, sklepy, warsztaty pracy zostały splądrowane i ograbione. Łupem okupantów padły cenne meble, obrazy, kosztowności, dywany, dorobek żydowskich rodzin. Niemcy ograbili również obiekty religijnego kultu, a synagogę zmienili w więzienie.

Koszmar codzienności

1 listopada 1939 r. w getcie znalazło się 9376 piotrkowskich Żydów. W pierwszej fazie istnienia było ono dzielnicą otwartą, którą mogły opuszczać osoby idące do niewolniczej pracy lub po uzyskaniu specjalnej przepustki w wyznaczonych godzinach. Na otaczających ją skrzyżowaniach ustawiono niebiesko-szare słupy z tablicami, na których umieszczono jedno słowo: „Ghetto”, a pod nim rysunek czaszki ze skrzyżowanymi piszczelami. 2 grudnia Drechsel wprowadził obowiązek noszenia przez Żydów na prawym rękawie białej opaski z niebieską gwiazdą Dawida.

Z tygodnia na tydzień getto pęczniało. Przybywały transporty Żydów najpierw z pobliskich miejscowości: Sulejowa, Tuszyna, Wolborza, Rozprzy, a następnie z Łodzi, Poznania, Częstochowy, Bydgoszczy. Dramatycznie pogarszało to warunki lokalowe, bytowe i sanitarne mieszkańców. Spano na korytarzach, w piwnicach, na strychach. W drugiej połowie 1942 r. na niedużym terenie przebywało 29 tys. osób. Ciężka praca fizyczna, do której zmuszano Żydów w wieku 14–60 lat, i fatalne warunki sanitarne sprawiły, że ludzie masowo umierali. W grudniu 1941 r. zmniejszono obszar getta i otoczono je drutem kolczastym.

Piotrkowscy Sprawiedliwi

W swej ponad 800-letniej historii Piotrków Trybunalski nigdy nie był jednorodnym miastem pod względem narodowościowym ani religijnym. Wśród dziesięciu narodowości – poza Polakami – zdecydowanie największą grupę mieszkańców od sześciu wieków stanowili Żydzi. Tu urodzeni i zasymilowani odgrywali w życiu trybunalskiego grodu znaczące role, mieniąc się piotrkowianami i polskimi patriotami.

Relacje Polaków z lokalnymi Żydami również w XX stuleciu układały się poprawnie, a nawet dobrze. Po I wojnie światowej wyznawcy judaizmu stanowili około 30 proc., a w 1939 r. nieco ponad 25 proc. miejscowej ludności. Efektem przedwojennych, dobrosąsiedzkich stosunków, a także licznych przyjaźni było niesienie pomocy mieszkańcom getta przez piotrkowian. I choć groziła za to kara śmierci lub zesłanie do obozu koncentracyjnego, dostarczano Żydom żywność, lekarstwa, ciepłą odzież. Znane i potwierdzone zostały przypadki skutecznego ratowania wielu uwięzionych w getcie osób. Na przykład łączniczka regionalnego oddziału AK Helena Migacz przy pomocy Janiny Kowalczyk w trakcie likwidacji getta, nocą, w październiku 1942 r. brawurowo wyprowadziła z niego ppłk. dr. Józefa Gallera, znanego przed wojną lekarza piotrkowskiego 25 pułku piechoty WP. W równie odważny sposób uratowany został dr Zygmunt Tenenbaum, ceniony i lubiany przez piotrkowian również po wojnie laryngolog. Nie zważając na konsekwencje, granice getta przed jego likwidacją często przekraczały z różnorodną pomocą Maria Śpiewak i jej siostra Danuta, łączniczki II Oddziału Inspektoratu AK w Piotrkowie Trybunalskim. Obie w 1979 r. Yad Vashem uhonorował tytułami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata za uratowanie sióstr: 14-letniej Sabiny i 16-letniej Heleny Szwarc. Studentka medycyny Maria Śpiewak za swe czyny w 1948 r. na dwa lata trafiła do więzienia.

Równie piękną kartę w ratowaniu żydowskich znajomych zapisali Helena i Wiesław Królikowscy. Ta rodzina pod swój dach przyjęła dwie szkolne koleżanki córki Wiesi – Renię Zaks i Franię Kengsztejn, które w listopadzie 1944 r. zbiegły z ostatniego piotrkowskiego transportu śmierci. Nastoletnie Żydówki bezpiecznie przetrwały u Królikowskich niemal do końca wojny i doprowadziły do uhonorowania swych wybawców w 1986 r. tytułami Sprawiedliwych... Wśród najbardziej szlachetnych piotrkowian trwałe miejsce ma wojskowy lekarz mjr dr Antoni Ostaszewski. Po kampanii wrześniowej, w której uczestniczył jako szef 21. Dywizji Piechoty Górskiej, w końcu października udało mu się wrócić do rodzinnego Piotrkowa i podjąć pracę w szpitalu. Już w grudniu 1939 r. stanął na czele lokalnego obwodu Związku Walki Zbrojnej. Wykorzystując możliwości, jakie dawał mu zawód lekarza, przyczynił się do uratowania wielu dzieci z getta. W listopadzie 1942 r. został aresztowany przez gestapo. I choć podczas przesłuchań połamano mu wszystkie palce u rąk i nóg, nikogo nie zdradził. Z obozu na Majdanku trafił do Gross-Rosen i Sachsenhausen. W maju 1945 r. wrócił do Piotrkowa i do praktyki lekarskiej. Brutalne śledztwa i pobyt w obozach sprawiły, że w 1946 r. zmarł na zawał serca.

Szczęściarze

Na rozkaz SS-Hauptsturmführera Willy’ego Bluma 13 października 1942 r. wieczorem oddziały SS otoczyły getto. W ciągu ośmiu kolejnych dni hitlerowcy, wspomagani przez uzbrojone grupy Ukraińców i Łotyszów, dowodzeni przez SS-Sturmbannführera Feuchta, zamordowali około tysiąca Żydów, w tym wszystkich pacjentów szpitala i sieroty z przytułku. Trudne do wyobrażenia sceny rozegrały się przed Wielką Synagogą: odebrane matkom niemowlęta wrzucano do ognia rozpalonego w metalowych miednicach. Tę bezwzględną w swym okrucieństwie główną akcję likwidacji getta – po wyselekcjonowaniu jeszcze około 3 tys. osób nadających się do pracy – zakończyło wywiezienie 22 tys. Żydów z rabinem Mojżeszem Chaimem Lauem i jego żoną Chają Heleną do obozów zagłady w Treblince i na Majdanku.

Gdy w lipcu 1943 r. Piotrków ogłoszono „miastem czystym od Żydów”, przy życiu pozostał ich niecały tysiąc. Można ich nazwać… szczęściarzami. Zostali oni zatrudnieni od 1941 r. przez Augusta Kristmanna, Austriaka, mianowanego przez Niemców dyrektorem hut szkła „Hortensja” i „Kara”. Dzięki temu w 1942 r. uniknęli wywózki do obozów koncentracyjnych. U Kristmanna dotrwali aż do grudnia 1944 r. I choć również oni – przed zbliżającym się od wschodu frontem – deportowani zostali do obozów śmierci i obozów pracy, głównie na terenie Niemiec, w większości przeżyli wojnę.

Według Jerzego Kissona-Jaszczyńskiego mieszkający w USA żydowscy patrioci Piotrkowa z pewną zazdrością odnieśli się do słynnej „Listy Schindlera” i dlatego sporządzili własną „Listę Kristmanna” (Christman’s List). Znaleźli się na niej m.in.: Ben Giladi (nowojorski wydawca pisma „The Voice of Piotrków Survivors”, autor napisanej w języku hebrajskim księgi pamięci piotrkowskich Żydów, Honorowy Obywatel Piotrkowa Trybunalskiego), Naftali Lau-Lawi (znany polityk, były konsul generalny Izraela w Nowym Jorku), ale też Israel Meir Lau (drugi z synów piotrkowskiego rabina, który jako naczelny rabin Izraela dwukrotnie – w Castel Gandolfo i w Jerozolimie – spotkał się z Janem Pawłem II) oraz bracia Saul i Robert Dessauowie (fundatorzy tablic upamiętniających Holokaust w Piotrkowie Trybunalskim). •