Pius XII, Żydzi i Niemcy

Krytycznie odnosił się tylko do takich neopogańskich, rasistowskich ideologów, jak Alfred Rosenberg. Uważał ich za skrajne skrzydło partii hitlerowskiej, którą poza tym pochwalał zwłaszcza za walkę z komunizmem. Był biskupem tytularnym i kierował duszpasterstwem niemieckich katolików przy rzymskim kościele Santa Maria dell’Anima. Miał licznych przyjaciół wśród wysoko postawionych nazistów, a po wojnie wielu z nich pomógł zbiec przed wymiarem sprawiedliwości. Pius XII nie uległ jego sugestiom, by Kościół wspólnie z Hitlerem prowadził antykomunistyczną krucjatę. Jednak podczas niemieckiej okupacji Rzymu korzystał z pośrednictwa bp. Hudala. Kiedy 16 października 1943 r. dowiedział się o przeprowadzonych nocą aresztowaniach i deportacji Żydów, wysłał do niego swego bratanka Carlo Pacellego. Z nakazu Papieża bp Hudal udał się do dowodzącego tu wówczas siłami niemieckimi gen. Rainera Stahela – tego samego, który stał później na ich czele w Warszawie – i skierował do niego prośbę, by takich akcji na przyszłość zaniechano, szanując szczególny charakter Wiecznego Miasta. Interwencja poskutkowała. Prohitlerowski duchowny przyczynił się w ten sposób do uratowania licznych rzymskich Żydów. Pius XII miał doświadczenie watykańskiego dyplomaty i to tłumaczy, dlaczego posługiwał się pośrednictwem także takich ludzi, jak bp Hudal. Papieżowi zależało na utrzymaniu kanałów dyplomatycznych, by mieć kontakty i możliwość działania w Niemczech i krajach przez nich okupowanych czy z nimi sprzymierzonych. W III Rzeszy interwencji w obronie Żydów próbował w ministerstwie spraw zagranicznych nuncjusz Cesare Orsenigo, lecz niestety bez skutku. Na Węgrzech wysiłki takie podejmował tamtejszy nuncjusz Angelo Rotta. Gdy w 1944 r. Niemcy deportowali stamtąd Żydów, Papież w liście do regenta Miklósa Horthy’ego prosił o zapobieżenie prześladowaniom rasowym. Starał się też wpłynąć przez nuncjusza na biskupów, by im przeciwdziałali. Ostatecznie rząd węgierski w obawie przed protestami Kościoła wstrzymał wywózki katolików żydowskiego pochodzenia. Abp Rotta na różne sposoby współdziałał w ratowaniu węgierskich Żydów. Później otrzymał za to w Izraelu tytuł „Sprawiedliwego wśród narodów świata”. Pewne pozytywne skutki odniosła interwencja papieskiego przedstawiciela w sprawie wywożonych ze sprzymierzonej z Hitlerem Słowacji u jej prezydenta, ks. Jozefa Tiso. Mniejsze rezultaty osiągnął wizytator apostolski, o. Giuseppe Ramiro Marcone OSB, u stojącego na czele Chorwacji przywódcy ustaszy, Ante Pavelicia. Jego rząd pozostawał bowiem pod ścisłą hitlerowską kontrolą. Takich działań ludzi Kościoła z ramienia Papieża było więcej. W gronie papieskich współpracowników, którzy brali w tym czynny udział, znaleźli się też jego dwaj bezpośredni następcy, którzy później wiele zrobią dla dialogu katolicko-żydowskiego. Delegatem apostolskim w Turcji i Grecji, a potem nuncjuszem we Francji był Angelo Roncalli, przyszły Jan XXIII, zaś w Watykanie do osób najbliższych Piusowi XII należał Giovanni Battista Montini, przyszły Paweł VI. Do tych postaci jeszcze powrócimy. Aleksander Kowalski