U źródeł soborowego przełomu

Takim wkładem w Sobór, a poniekąd także realizacją jego intuicji i wskazań, zwłaszcza w aspekcie ekumenicznym i międzyreligijnym, była pierwsza w dziejach papieska podróż do Ziemi Świętej. Odbyła się na początku 1964 r., między drugą a trzecią sesją Soboru. Gdy chodzi o dialog z judaizmem, papież podjął go wówczas jedynie pośrednio, nigdy nie używając nawet nazwy „Żydzi”, chociaż się tam z nimi spotykał. Skąd unikanie tego terminu? Chodziło o różne jego znaczenia – rasowe, polityczne i religijne – których nie należało ze sobą mieszać. Paweł VI mówił o tym jasno już niespełna pięć miesięcy po swej wizycie w Izraelu, przyjmując w Watykanie 30 maja 1964 r. przedstawicieli Amerykańskiego Komitetu Żydowskiego (American Jewish Committee, AJC) z jego przewodniczącym, Morrisem Abramem. Powiedział do nich wówczas, że audiencja ta daje mu sposobność, by „potwierdzić to, co jest już dobrze znane, gdy chodzi o postawę Kościoła katolickiego, a zwłaszcza Stolicy Apostolskiej, wobec Żydów”. „Ta nazwa Żyd wzbudza bowiem szereg kwestii, którymi zajmiemy się spokojnie i z uwagą – mówił Paweł VI. – Przede wszystkim jest to kwestia rasy. W tej sprawie powtarzamy szczere życzenie, wyrażone przy licznych okazjach przez naszych czcigodnych poprzedników – mianowicie, że nigdy nie powinna ona być dla was ani dla żadnej innej grupy etnicznej powodem, by doznawać uszczuplenia w prawach człowieka, od uznania których żadna cywilizacja naprawdę godna tej nazwy nie może się uchylić. Druga kwestia jest polityczna i nie do nas należy o niej się wypowiadać, zwłaszcza w tym czasie, chociaż zawsze pragniemy i życzymy, by znalazła ona sprawiedliwe, pokojowe rozwiązania – tak ze względu na ludność, która już doznała tylu doświadczeń i cierpień, jak też z racji zainteresowania, jakie Kościół katolicki czy inne Kościoły chrześcijańskie mogą w tym mieć i nie można tego lekceważyć. Wreszcie jest aspekt religijny, który interesuje nas głębiej, pobudzając do szczególnego uwzględnienia żydowskiej tradycji religijnej, z którą chrześcijaństwo jest blisko związane i z której wypływa nadzieja na ufne relacje i szczęśliwą przyszłość. Stąd jeszcze raz głęboko ubolewając nad strasznymi doświadczeniami, jakich ofiarą byli Żydzi w niedawnych latach, pragniemy życzyć wam wszelkich łask od Boga, którego całym sercem błagamy za was i za wszystkich, którzy są wam bliscy i drodzy”. Na audiencji dla Amerykańskiego Komitetu Żydowskiego Papież wyraźnie zatem przypomniał potępienie przez Kościół holokaustu i wszelkiego rasizmu. Zwrócił też szczególną uwagę na bliskie związki religijne chrześcijaństwa z judaizmem, podkreślając, że właśnie ta sprawa jest dla niego najważniejsza. Kolejny wkład w Sobór Paweł VI wniósł, ogłaszając 6 sierpnia 1964 r. encyklikę Ecclesiam suam. I w tej wypowiedzi nie pominął żydów, ale ich wprost wymienił i dał im szczególne miejsce. Programowy dokument pontyfikatu, jakim jest zawsze pierwsza encyklika papieska, napisał w całości osobiście. Poświęcił go świadomości Kościoła o samym sobie i jego reformie, często będącej, jak podkreślił, zadaniem Soborów Powszechnych, oraz dialogowi Kościoła ze współczesnym światem. Prowadzi się go w trzech kręgach. Pierwszy, najszerszy, obejmuje całą ludzkość, drugi – ludzi wierzących w Boga, a trzeci – chrześcijan nie należących do Kościoła katolickiego. W drugim z nich najbliżsi katolikom są według encykliki Pawła VI wyznawcy judaizmu: „Spoglądając w dal wokół siebie, widzimy drugi nie mniej rozległy krąg, nieco mniej od nas odległy, który obejmuje przede wszystkim ludzi oddających cześć Bogu jedynemu i najwyższemu, temu samemu, którego i my czcimy. Wspomnieć więc wypada zasługujących niewątpliwie na nasz szacunek i miłość synów narodu żydowskiego, którzy zachowują religię właściwą dla Starego Przymierza”.