Zmarł ceniony amerykański myśliciel katolicki

Michael Novak urodził się 9 września 1933 w mieście Johnstown (w stanie Pennsylwania) w rodzinie emigrantów słowackich. W 1956 ukończył z wyróżnieniem Kolegium Stonehill w zakresie filozofii i języka angielskiego, w 1958 uzyskał bakalaureat z teologii na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim i w 1966 - magisterium z historii i filozofii religii na Uniwersytecie Harwardzkim. Równolegle do tych studiów uzupełniających wykładał na tej uczelni, ale gdy zdobył tytuł naukowy rozpoczął działalność pisarską.

W czasie drugiej sesji Soboru Watykańskiego II (1964) był rzymskim korespondentem amerykańskiego dwutygodnika "National Catholic Reporter". Napisał wówczas książkę "The Open Church" (Otwarty Kościół) - drugą w jego dorobku pisarskim - zawierającą zarówno opis, jak i własne przemyślenia na temat tego wydarzenia. Zawarte w niej, jak również w korespondencjach nadsyłanych z Rzymu, uwagi dotyczące Vaticanum II i Kościoła w ogóle, wywoływały wówczas krytykę ze strony kościelnych środowisk konserwatywnych w USA, a także delegata apostolskiego (nie było wówczas nuncjusza) w tym kraju abp. Egidio Vagnozziego, który przekonał biskupów amerykańskich, aby zmusili Novaka do milczenia.

W swym długim i bogatym w wydarzenia życiu był m.in. w latach 1981-82 ambasadorem Stanów Zjednoczonych w Komisji Praw Człowieka ONZ i przewodniczył delegacji swego kraju na posiedzeniu Konferencji (obecnie Organizacji) Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w 1986. Przez pewien czas wchodził też w skład Rady Dyrektorów świeżo nieistniejącej już Koalicji na rzecz Większości Demokratycznej w łonie Partii Demokratycznej, która miała wpływać na niektóre kierunki polityki tej partii. Ostatnio działał w Amerykańskim Instytucie Przedsiębiorczości, zajmując się tam takimi zagadnieniami jak religia, filozofia i polityka publiczna. W 2004 oświadczył, że od lat był demokratą, chociaż wiadomo, że nieraz w przeszłości popierał w wyborach wielu kandydatów republikańskich.

Novaka łączyła wieloletnia zażyła przyjaźń z teologiem prezbiteriańskim Robertem McAfee Brownem, którego poznał w czasie obrad Vaticanum II. W efekcie na jego zaproszenie w latach 1965-68 wykładał przedmioty humanistyczne na protestanckim Uniwersytecie Stanford jako pierwszy profesor katolicki, i to w czasie, gdy trwały tam zamieszki i "rewolucja" studencka. Owocem pobytu tam była jego książka "A Time to Build" (Czas budowania) z 1967, podejmująca takie tematy jak wiara i niewiara, ekumenizm, seksualność i wojna.

W 1968 - na fali ogólnokrajowego sprzeciwu wobec wojny w Wietnamie - podpisał z wieloma innymi twórcami słynny "Protest pisarzy i wydawców przeciw podatkowi wojennemu", wzywający do niepłacenia podatku na prowadzenie wojny w Azji. W pracy "A Theology for Radical Politics" (Teologia dla radykalnych polityki [lub radykalnej polityki]) z 1969 Novak uzasadniał teologicznie poparcie dla studenckiego ruchu Nowej Lewicy, który wyzwał bardziej do odnowy ducha ludzkiego niż do zwykłej reformy instytucji społecznych. Jego książka "Politics: Realism and Imagination" (Polityka: realizm i wyobraźnia) zawiera zapis rozmów przeprowadzonych we Francji z amerykańskimi dezerterami z wojny w Wietnamie, rozważania nt. narodzin i rozwoju ruchu studenckiego na uczelni w Stanfordzie oraz szkice filozoficzne o nihilizmie i marksizmie.

W latach 1969-72 M. Novak był dziekanem nowej szkoły "eksperymentalnej" w nowo założonym Uniwersytecie Stanu Nowy Jork (SUNY) w Old Westbury na Long Island. Powstały wówczas kolejne jego prace: "The Experience of Nothingness" (Doświadczenie nicości; 1970, nowe wydanie w 1998), w której przekonywał, że Nowa Lewica to utopia, mogąca prowadzić do wyobcowania i wykorzenienia osoby, powieść "Naked I Leave" (1970) - będąca zapisem jego przeżyć w Kalifornii, dziennikarskiego udziału w pracach soborowych i pamiętnikiem z okresu studenckiego po pracę reporterską.

W latach 1973-74 Novak uczestniczył w opracowywaniu i prowadzeniu programu humanistycznego w Fundacji Rockefellera. W 1976 został profesorem filozofii i religii na Uniwersytecie w Syracuse, a w latach 1987-88 wykładał nauki amerykańskie na Uniwersytecie Notre Dame w stanie Indiana. W latach 1978-2008 nauczał w Amerykańskim Instytucie Przedsiębiorczości ds. Polityki Społecznej. Do końca życia był związany z tą instytucją i był dyrektorem wydziału nauk społecznych i politycznych.

Współpracował regularnie z licznymi czasopismami i dziennikami amerykańskimi, m.in. z "First Things" i "National Review". W 1994 był jednym z sygnatariuszy dokumentu "Evangelicals and Catholics Together" (Chrześcijanie ewangeliczni i katolicy razem). Był członkiem założycielem Instytutu Religii i Demokracji oraz Rady Zarządu Uniwersytetu Ave Maria w Południowo-Zachodniej Florydzie. W 2016 nawiązał współpracę jako profesor wizytujący w Szkole Biznesu i Ekonomii Tim i Stepha Buschów Katolickiego Uniwersytetu Ameryki w Waszyngtonie.

Ożenił się z Karen Laub - zawodową graficzką i ilustratorką (zmarłą w 2009), z którą miał troje dzieci: Richarda, Tanyę i Janę; doczekał się również czwórki wnucząt.

Jego najsłynniejsze dzieło to "Duch Demokratycznego Kapitalizmu", wydane w USA w 1982 (w Polsce ukazało się w podziemiu w 1986), w którym przedstawił kapitalizm jako system będący nie tylko ucieleśnieniem wolności gospodarczej, ale także jako element szerszej wizji społeczeństwa demokratycznego, w którym istotne są trzy płaszczyzny: polityczna, kulturalna i ekonomiczna właśnie. Dowodził tam ponadto, iż kapitalizm w swych założeniach jest zgodny z tradycją judeochrześcijańską. Książkę tę przełożono na wiele języków i weszła do kanonu ważnych lektur społeczno-ekonomicznych. Powszechnie uważa się, że wiele idei zawartych w tej pracy było podstawą do wypracowania stanowiska Kościoła katolickiego wobec gospodarki wolnorynkowej, m.in. nawiązał do niej Jan Paweł II w swej encyklice "Centesimus annus".

Inne prace Michaela Novaka to m.in.: "Przebudzenie etnicznej Ameryki", "Liberalizm, sprzymierzeniec czy wróg Kościoła", "Tato, dlaczego wierzysz?", "Biznes jako powołanie chrześcijanina", "Boga nikt nie widzi. Noc ciemna ateistów i wierzących". Ta ostatnia książka ma charakter polemiczny, a inspiracją do niej były publikacje ateistów Richarda Dawkinsa, Daniela Denneta, Sama Harrisa i Christophera Hitchensa.

W 1997 otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Ekonomicznego w Bratysławie. A w 2012 prezydent Bronisław Komorowski odznaczył go Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.