1000 lat życia monastycznego na Świętym Krzyżu

Położony w województwie świętokrzyskim Łysieć, zwany również Łysą Górą, jest drugim co do wielkości masywem w Górach Świętokrzyskich. Zbudowany z kwarcytów, piasków i łupków ilastych kambru - najstarszego okresu paleozoicznego ery dziejów Ziemi. Niezalesione partie stoków niektórych szczytów zajmują wielkie rumowiska skalne zwane gołoborzami. Sam Łysieć dwuwierzchołkowy na niższej, wschodniej kulminacji dźwiga dawne opactwo Św. Krzyża. Klasztor usytuowany na dużej wysokości, na przestrzeni otwartej odgrywa znaczącą rolę w krajobrazie, górując nad całą okolicą. Teren ten częściowo naturalny, częściowo splantowany, uformowany jest z ruchomych głazów oraz płyt grani skalnej, pokrytych warstwą ziemi. Wzgórze opada stromo w kierunku wschodnim (do Nowej Słupi), dość ostrym urwiskiem na północ, łagodnym spadkiem ku stronie południowo-zachodniej. Najstarsza droga w czasach przedchrześcijańskich wiodła na górę od strony wschodniej do przejścia w wale kamiennym. Stary ten szlak stanowił przez wieki dojście do kościoła Św. Krzyża, zarówno dla licznych rzesz pątników jak i kupców, zbaczających z niezbyt odległego traktu sandomierskiego, wiodącego znad Morza Czarnego i Rusi Czerwonej ku miastom nadbałtyckim. Obecna trasa turystyczna nosi nazwę „Drogi Królewskiej”, jej górny odcinek ułożony z kamienia powstał na początku XIX wieku. Szosa, prowadząca na Łysą Górę od zachodu z Kielc, została zbudowana w latach trzydziestych XX wieku w związku z użytkowaniem budynków klasztornych na cele więzienne i umożliwia ona obecnie komunikację samochodową. Poniżej klasztoru na stoku północnym rozciąga się rozległa polana zwana „Bielnikiem” ozdobiona niewielkim stawem. Mniejsze polany w liczbie pięciu, położone są w lesie od strony południowej. Były to tereny od dawna uprawiane przez klasztor i tu zapewne znajdowały się plantacje roślin leczniczych zaopatrujących sławną aptekę świętokrzyską. Pierwsze ślady chrześcijaństwa Chrzest Polski wywarł ogromny wpływa na naszą kulturę i życie narodowe. Z tą datą rozpoczęły się dzieje literatury i architektury kamiennej. Na Łyścu uwidoczniło się to wzniesieniem murowanej świątyni pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej. Uszanowano stary zwyczaj zbierania ludzi na obrzędy religijne na szczycie góry, nadano mu jednak nową treść. Tak postępowano i na innych miejscach kultowych. W starych kronikach czytamy: Książę kazał budować cerkwie stawiając je na tych miejscach, gdzie stały bałwany. Pierwszy kościół na Łyścu uległ zniszczeniu, pozostały tylko fundamenty. Jeszcze pod koniec XIX w. Gwiaździc zwiedzając Św. Krzyż widział fundamenty koliste leżące wprost kościoła uważane przez tradycję za ślady kościoła wzniesionego przez Dąbrówkę. Ciekawą i najbardziej prawdopodobną wiadomość podaje notatka na karcie 238 Kodeksu z XV wieku, w który wszyte były „Kazania Świętokrzyskie”. Roku Pańskiego 1461 starożytny kościół Św. Krzyża na Łyścu został na nowo konsekrowany. Rotunda i pośrodku niej wielki ołtarz został rozebrany i usunięty przez opata Michała...