Polska - Watykan

Nuncjusz apostolski w Polsce, abp Józef Kowalczyk, rozpoczął oficjalnie swój urząd 6 grudnia 1989 roku, składając listy uwierzytelniające. Wcześniej, już w listopadzie, w uroczystość Chrystusa Króla, odprawił Mszę św. w archikatedrze Warszawskiej.

Dwadzieścia lat od wznowienia stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską a Stolica Apostolską.

1. Geneza wznowienia stosunków dyplomatycznych.
Wśród różnych rocznic, które obchodzimy w tym roku, jest także i dwudziestolecie wznowienia stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską a Stolicą Apostolską. Paradoksalnie bowiem wybór papieża Polaka nie przewartościował w tym zakresie myślenia ówczesnych władz. Było ono podporządkowane jednolitej linii partyjnej we wszystkich tzw. demokracjach ludowych, a ona nie przewidywała, co więcej, nie dopuszczała, zawarcia stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. Stąd też stosunki dyplomatyczne nawiązane zostały dopiero 11 lat po wyborze Jana Pawła II.

Nie chcę tu wkraczać głębiej w historię, jednakże dla pewnego porządku wydarzeń należy zaznaczyć, że pewne zabiegi zmierzające do nawiązania stosunków dyplomatycznych pomiędzy PRL a Stolica Apostolską były czynione wcześniej, przede wszystkim ze strony Watykanu. Miała temu służyć tzw. „Ostpolitik”- polityka wschodnia Pawła VI, której głównym realizatorem był ówczesny sekretarz Rady ds. Publicznych Kościoła, abp Agostino Casaroli .

19 października 1972 roku Stolica Apostolska cofnęła ostatecznie swoje uznanie dla rządu polskiego na emigracji. Tym samym z punktu widzenia Watykanu zakończył swoją misję jako ambasador RP przy Stolicy Apostolskiej, powołany na to stanowisko w lipcu 1939 r., Kazimierz Papèe. Formalnie prezydent RP na uchodźstwie odwołał go z funkcji ambasadora dopiero 24 maja 1976 roku.

W lipcu 1974 roku w wyniku spotkania abp Agostino Casarolego z ówczesnym wiceministrem spraw zagranicznych PRL Józefa Czyrka został powołany do życia Zespół ds. Stałych Kontaktów Roboczych między PRL a Stolicą Apostolską. Od tego jesieni 1974 PRL wysyłała swoich przedstawicieli do Watykanu, którzy rezydowali w Rzymie na stałe w ambasadzie przy Republice Włoskiej. Ostatni w tej randze przedstawiciel (przewodniczący Zespołu) wysłany został w 1982 r. tuż po wprowadzeniu stanu wojennego. Był nim min. Jerzy Kuberski. Oczywiście w tych warunkach, wysłanie przedstawiciela PRL w żadnym przypadku nie mogło być i nie było traktowane jako nawiązanie stosunków dyplomatycznych. Nie było oczywiście odrębnego przedstawicielstwa przy Stolicy Apostolskiej, choć w połowie lat –80 Zespół przeniósł się do własnej siedziby przy Borgo Santo Spirito, w pobliżu Watykanu.

Stolica Apostolska natomiast wysyłała od czasu do czasu swoich delegatów do Polski, ale w zasadzie w okresie PRL to prymasi polscy wypełniali po części funkcję nuncjusza. W 1987 r. władze PRL podjęły próbę normalizacji stosunków ze Stolicą Apostolską. Wówczas to pojawiła się koncepcja podpisania konwencji międzynarodowej pomiędzy oboma podmiotami, która miała regulować tradycyjne materie jakie w takiej konwencji są zawarte, a więc: uznanie statusu publiczno-prawnego Kościoła, zapewnienie zasady wyłącznej kompetencji mianowania biskupów przez papieża, zagwarantowanie swobody kontaktowania się biskupów ze Stolica Apostolską, (co w warunkach państwa komunistycznego ograniczającego w sposób maksymalny swobodę wyjazdów zagranicznych, było niezwykle istotną gwarancją), uznanie prawa Kościoła do zakładania i prowadzenia szkół i uczelni, do katechizacji i tworzenia własnych instytucji charytatywnych. Mimo, że prace ruszyły z miejsca, zostały jednak wstrzymane ze strony Stolicy Apostolskiej w związku z wyraźnymi symptomami zmieniającej się sytuacji politycznej w Polsce. Przypomnijmy, że już w 1988 r. mówiło się wyraźnie o potrzebie zwołania Okrągłego Stołu. Przygotowania czyniono nawet na jesień 1988 r. Coraz powszechniejsze były głosy o uznaniu „Solidarności” zdelegalizowanej w wyniku dekretu o stanie wojennego w 1981 r. Ukonstytuował się w Warszawie Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie, który posiadał pewne cechy „gabinetu cieni”. To wszystko były wyraźne sygnały nadchodzących zmian politycznych. Dlatego też Stolica Apostolska postanowiła poczekać.

W 1989 r. sytuacja uległa wyraźnemu przyspieszeniu. W lutym rozpoczęły się obrady Okrągłego Stołu, w kwietniu podpisane zostały słynne porozumienia w wyniku których m.in. zadecydowano o skróceniu kadencji Sejmu PRL i rozpisaniu nowych wyborów, na innych zasadach niż dotychczas. Miały to być częściowo wolne wybory do Sejmu oraz w pełni wolne wybory do przywróconego Senatu.

Zanim jednak Sejm IX kadencji zakończył swoją działalność, uchwalił w dniu 17 maja trzy kluczowe dla Kościoła i dla relacji Państwo-Kościół ustawy: Ustawę o stosunku Państwa do kościoła Katolickiego w PRL, Ustawę o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, Ustawę o ubezpieczeniu społecznym duchownych (Dz.U. nr 29 poz. 154,155 i 156).

Były to jedne z ostatnich ustaw uchwalane przez Sejm PRL, który już przechodził do historii.
Nie ulega wątpliwości, że te wydarzenia miały decydujący wpływ na „nowe otwarcie” w stosunkach między Stolicą Apostolską a PRL i w konsekwencji na fakt wznowienia stosunków dyplomatycznych pomiędzy oboma podmiotami.