IPN: Wrzesień 1939 r. w Katowicach

Instytut wydał właśnie książkę pod redakcją Bębnika pt. "Wrzesień 1939 r. w Katowicach". Publikacja jest rozwinięciem zbioru dokumentów pt. "Katowice we wrześniu '39", który ukazał się w 2006 r. Część zawierająca źródła została wzbogacona o kilkanaście niepublikowanych dotąd dokumentów.

Książka przybliża wydarzenia z decydujących dla Katowic dni - 3 i 4 września 1939 r., w tym do dziś budzący kontrowersje problem obrony wieży spadochronowej. Przedstawia sytuację przed wybuchem wojny, a także losy miasta i jego mieszkańców w późniejszych dniach. Omówione zostały walki, pokazane ich natężenie oraz przedstawieni ich uczestnicy.

Jak napisał autor, 3 i 4 września 1939 r. Katowice wcale nie były ogołocone z polskich oddziałów wojskowych i wspierających je organizacji paramilitarnych. Siły powstańczej samoobrony wraz ze wspierającymi ją formacjami, m.in. harcerzami i młodzieżą powstańczą patrolowały miasto i jego okolice, czyniły to jednak we współdziałaniu z wycofującymi się jednostkami armii regularnej - zaznaczył Bębnik.

Dopiero 4 września rano - dodał - można mówić o całkowitym wycofaniu się Wojska Polskiego z miasta. Wycofywały się wówczas również podległe wojskowej dyscyplinie jednostki powstańczej samoobrony i inne formacje. Do zorganizowanego odwrotu przyłączyły się zarówno pojedyncze osoby, jak i luźne grupy członków różnych organizacji patriotycznych i paramilitarnych. Autor zwraca jednak uwagę, że przekazywanie rozkazu o odwrocie pozostawiało sporo do życzenia, do niektórych jednostek w ogóle on nie dotarł.

"Ogólnie przyjąć można, że na karmionych optymistycznymi wizjami przebiegu wojny członkach OOP (Ochotnicze Oddziały Powstańcze - PAP) oraz wszystkich tych, którzy utożsamiali się z polską narodowością, odwrót z woj. śląskiego najpierw władz, potem oddziałów wojskowych, wreszcie zaś nawet zwierzchnictwa organizacji powstańczych wywarł fatalne wrażenie, owocując często załamaniem czy zgoła apatią. U wielu jednak, jak się wydaje, spowodował efekt wręcz przeciwny - chęć stawiania oporu za wszelką cenę" - napisał badacz.

Jak dodał, właśnie ta grupa stanowiła sporą część tych, którzy walczyli w Katowicach 4 września i w kolejnych dniach. Bębnik zaznaczył, że część walczących nie zdawała sobie sprawy z powagi sytuacji i tego, jak wygląda sytuacja na froncie. "Przez nich odejście polskich oddziałów na wschód mogło być odbierane jako taktyczny manewr, chwilowe wycofanie się, najpewniej jedynie do bliskiej już chwili rozpoczęcia przez zachodnich aliantów ofensywy" - napisał autor.

"Dla dużej grupy miejscowej ludności o niesprecyzowanej opcji narodowościowej (i to nieraz pomimo wcześniejszych deklaracji) pospieszne opuszczenie miasta przez polskie władze i oraz pogłoski o sukcesach Wehrmachtu stanowiły często impuls do przerzucania swych sympatii na Niemców" - dodał Bębnik.

Autor przypomina, że w przedwojennych Katowicach, podobnie jak w całym ówczesnym woj. śląskim, panowała niezwykle zawiła sytuacja narodowościowa. Prócz zadeklarowanych Polaków, Niemców, Żydów i Czechów w regionie istniała też grupa mieszkańców nie poczuwających się związków z żadną z tych narodowości. Tuż przed wojną Katowice liczyły około 134 tys. mieszkańców. Choć w plebiscycie w 1921 r. większość katowiczan opowiedziała się za pozostaniem w granicach Niemiec, niemożliwe jest przybliżenie, ilu Niemców mieszkało w tym mieście w 1939 r. - napisał Bębnik.

Polskich uczestników walk w Katowicach autor dzieli na dwie grupy. Pierwsza to pododdziały wykonujące rozkazy wyższego szczebla dowodzenia - dotyczyły one przede wszystkim osłaniania odwrotu. Drugą stanowiły niewielkie grupy kierowane przez spontanicznie wyłanianych lokalnych przywódców czy nawet pojedynczy bojownicy. Działania tej drugiej grupy nie są bliżej znane, ponieważ znaczne jej część, albo wręcz wszyscy stracili życie z rąk okupanta - tłumaczy Bębnik.

Książka będzie prezentowana 18 maja podczas Nocy Muzeów.