Czym Polacy walczyli 11 listopada 1918 roku

Pierwszym polskim oddziałem wojskowy w I wojnie światowej była Pierwsza Kompania Kadrowa, utworzona w sierpniu 1914 r. w Krakowie z połączenia członków Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich. W kolejnych miesiącach Kadrówka dała początek Legionom Polskim.

Temat broni pojawił się już w piosence, która stała się swojego rodzaju hymnem Pierwszej Kompanii Kadrowej. W jednej ze zwrotek żołnierze śpiewali: "Choć Moskal, psia wiara, drogę nam zastąpi, to kul z mannlichera nikt mu nie poskąpi". Według różnych źródeł Kadrówka liczyła 145-168 żołnierzy, a ich głównym uzbrojeniem były właśnie karabiny i karabinki Mannlicher wz. 1890 i wz. 1895. We wspomnieniach żołnierzy Kadrówki i Legionów pojawiają się też informacje o starszej broni, np. karabinach Werndl wz. 1873/77 i Mannlicher-Sch"nauer wz.1903/14, a także o rosyjskich Mosinach wz. 1891 przerobionych do stosowania austriackiej amunicji 8 mm. Jako broni krótkiej legioniści najczęściej używali pistoletów Frommer, Steyr wz. 1907 i wz. 1912 oraz rewolwerów Gasser wz. 1898.

Po drugiej stronie frontu, w armii carskiej, także już od sierpnia 1914 r. zaczęto zabiegać o polskich rekrutów. Kilka miesięcy później powstał tam Legion Puławski (nazywany też Legionem Polskim) i Legion Lubelski. Historia polskich formacji wojskowych w Rosji była bardzo złożona i burzliwa. Następowały częste reorganizacje - jedne formacje rozwiązywano, w ich miejsce powstawały inne. Po rozwiązaniu Legionu Puławskiego rozpoczęło się formowanie Brygady Strzelców Polskich, potem była Dywizja Strzelców Polskich, zaś w 1917 r. sformowano I Korpus Polski w Rosji, którego dowódcą został gen. Józef Dowbor-Muśnicki. Od jego nazwiska żołnierzy tej formacji zwano Dowborczykami. W tym samym czasie powstały w Rosji dwa kolejne korpusy - II i III. Na rozległym terytorium imperium rosyjskiego organizowały się także inne polskie jednostki.

Podstawowym uzbrojeniem Polaków po tej stronie frontu był rosyjski karabin Mosin wz. 1891 i karabinek Mosin wz. 1907, a także broń importowana. Trafiały się też przestarzałe karabiny Berdan wz. 1871, które były podstawowym uzbrojeniem armii carskiej w drugiej połowie XIX w.

Ponieważ przemysł rosyjski nie był w stanie wytworzyć wystarczającej ilości sprzętu wojskowego, kupowano dużo broni za granicą, np. amerykańskie karabiny Winchester wz. 1895 przystosowane do amunicji kalibru 7,62 mm. W carskiej armii używano też karabinów brytyjskich i francuskich. Trafiały one również do polskich oddziałów, np. Brygada Strzelców Polskich miała na stanie 450 Winchesterów wz. 1895.

Broń osobistą oficerów polskich formacji w Rosji stanowiły przeważnie rewolwery Nagant wz. 1895 i rzadziej amerykańskie Smith Wesson wz. 1880 oraz Mauser wz. 1896. Często używali też zdobycznych pistoletów i rewolwerów różnych typów.

W kolejnych latach wojny następowały przetasowania w polskich oddziałach po obu stronach frontu - każda strona konfliktu chciała pozyskać rekrutów do walki na froncie w zamian za obietnice wolnej Polski. Można to było zrobić w ramach obowiązkowego poboru (Polacy byli wszak obywatelami państw zaborczych), ale zaborcy rozumieli, że lepszy będzie żołnierz, który szczerze, a nie pod przymusem, zechce walczy o wolność pod narodowymi symbolami.

Polskie formacje powstawały też we Francji. Pierwszy był Legion Bajoński (od miejscowości Bayonne) sformowany z polskich ochotników w sierpniu 1914 r. Został wcielony do 1 pułku Legii Cudzoziemskiej i w jej ramach walczył podczas I wojny światowej. Uzbrojenie bajończyków stanowiły francuskie karabiny Lebel wz. 1886/93.

Latem 1917 r. zaczęła powstawać we Francji Armia Polska, znana też jako Armia gen. Hallera albo - od koloru mundurów - Błękitna Armia. Jej stan osobowy osiągnął 70 tys. żołnierzy uzbrojonych we francuskie karabiny Berthier wz. 1907/15 i zmodyfikowaną wersję wz. 07/15 M16, a także karabinki Berthier wz. 1890, wz. 1892 oraz karabiny Lebel wz. 1886/93.

Na terenach polskich Legiony przeformowano we wrześniu 1916 r. w Polski Korpus Posiłkowy, a po zmianach wiosną 1917 r. powstały Polskie Siły Zbrojne zwane też Polnische Wehrmacht. Pociągnęło to za sobą przezbrojenie polskich żołnierzy. Co ważne - większość legionistów z I i III Brygady odmówiła jednak złożenia przysięgi na wierność Niemcom (co było jednym z powodów reorganizacji) i trafili do obozów internowania. To wydarzenie znane jest z historii jako "kryzys przysięgowy".

Podstawowym uzbrojeniem Polnische Wehrmacht były karabiny i karabinki Mauser wz. 1898. Na archiwalnych zdjęciach można też zobaczyć karabiny wz. 1888.

W monografiach różnych polskich oddziałów najczęściej jako wyposażenie podaje się karabiny najbardziej typowe dla armii zwierzchniej. Na fotografiach widać jednak niekiedy także inne uzbrojenie. Także we wspomnieniach żołnierzy, zwłaszcza spisanych w pierwszych latach po wojnie, pojawiają się informacje o innych typach karabinów. Szczególnie dotyczy to właśnie polskich formacji, gdyż zaborcom zależało na polskich rekrutach, ale starali się nie uzbrajać ich zbyt dobrze. Stąd m.in. wzmianki o karabinach Werndl w Legionach, wz. 1888 w Polnische Wehrmacht czy Berdan w oddziałach w Rosji.

11 listopada 1918 r., w symbolicznym dniu odzyskania przez Polskę niepodległości po 123 latach zaborów, wojsko odradzającego się państwa liczyło 30 tys. żołnierzy wywodzących się z różnych formacji. W miesiącach poprzedzających tę datę budowanie polskiej armii opierało się na werbunku ochotniczym, a uzbrojenie stanowiły karabiny i karabinki otrzymane od sprzymierzeńców i pozyskane w walce. Były to różne wymienione wyżej typy broni używane w czasie I wojny światowej.

Polacy rozpoczęli nową walkę - o kształt granic. W kolejnych kilkunastu miesiącach armia rozrosła się do ponad 900 tys. żołnierzy. W latach 1918-1921 uzbrojeniem żołnierzy zajmował się Departament VII Artylerii Ministerstwa Spraw Wojskowych. Jedną z jego sekcji był wydział broni ręcznej. W lutym 1920 r. zmieniono nazwę jednostki na Departament V Uzbrojenia, którego jednym z głównych zadań było zaopatrzenie wojska w broń strzelecką. Po kolejnej reorganizacji - w sierpniu 1921 r. - zajmował się tym Departament III Artylerii i Uzbrojenia.

W marcu 1921 r. podpisano w Rydze traktat pokojowy kończący wojnę polsko-bolszewicką. Latem zaś zakończyło się III Powstanie Śląskie. W odrodzonej II Rzeczpospolitej zapanował pokój. Jednym z pierwszych tego skutków była masowa demobilizacja żołnierzy. Uzbrojenie pozostałych w służbie żołnierzy stanowiły karabiny kupione za granicą i przetransportowane do Polski w latach 1919-1921. Było to ok. 775 tys. karabinów i karabinków różnych typów plus sporo broni zdobytej w czasie walk.

Na początku lat 20. władze wojskowe zdecydowały, że podstawowym karabinem wojska polskiego będzie Mauser wz. 1898 i pochodny od niego karabinek. Ich produkcję rozpoczęła w 1922 r. warszawska Państwowa Fabryka Karabinów, a kilka lat później także radomska Fabryka Broni.

Tomasz Szczerbicki (PAP)

szt/ wus/